Ver la fonte de Llingües otopameanes

{{Ficha de familia de llingües
|nome = Llingües otopameanes
|zona = Centro de Méxicu ([[Edomex]], [[Querétaro]], [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]])
|países = {{bandera|Méxicu}} [[Llingües de Méxicu|Méxicu]]
|falantes = ~490 000
|familia = [[llingües otomangueanas|Otomangueano]]<br />
&nbsp;Otomangueano occidental<br />
&nbsp;&nbsp;'''Otopameano'''
|familia madre = Mesoamérica
|sub1 = [[idioma otomí|Otomí]]-[[idioma mazahua|mazahua]]
|sub2 = [[Llingües matlatzinca-tlahuica|Matlazinca-Tlahuica]]
|sub3 = [[Idioma pame|Pameano]]-[[Idioma jonaz|Chichimeca-Jonaz]]
|mapa = Otopamean languages.png
|tamañu = 
|mapa_descripción =
}}
Les '''llingües otopameanes''' o '''otopames''' son una subfamilia de [[llingües otomangueanas]] del centru de Méxicu falaes nos estaos de [[Estáu de Méxicu|Méxicu]], [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]]. Constitúin el nucleu prototípicu de les llingües otomanguenas occidentales.

== Clasificación ==
Hasta'l [[sieglu XX]] les llingües otomangueanas occidentales nun fuera convenientemente estudiaes nel so conxuntu. Magar ye ciertu que nel sieglu XVII yá apaecieron dellos esbozos gramaticales de delles d'estes llingües, el parentescu nun quedó claramente asitiáu hasta l'estudiu de [[Jacques Soustelle]] escontra 1935. Orozco y Berra (1864) reconociera'l parentescu ente'l mazahua y el otomi, Pimentel (1874) rellacionó'l otomí-mazahua col pame y el chichimeca-jonaz y de la mesma rellacionó estaslenguas col otomí, d'ende'l nome oto-pame. Finalmente Soustelle probó tamién el parentescu del matlatzinca-tlahuica col restu de llingües otopames.

El otomí y el mazahua son les llingües más cercanes ente sigo, tamién amuesen una clara rellación el matlatzinca y el tlahuica, y en menor midida que los pares anteriores les llingües pames y el chichimeca-jonaz. Les rellaciones léxiques anteriores son confirmaes poles semeyances gramaticales. Ello ye que les rellaciones anteriores yá fueron notaes por Jacques Soustelle (1937) nel primer estudiu estensivu d'esta familia, dichu autor atopó los siguientes porcentaxes de similaridad:
{|class=wikitable
|-align=center
! !! Matlatz. !! Pame !! Chichim.
|-align=center
! Otomí
| 58-65% || 33% || 21%
|-align=center
! Matlatz.
| || 26-35% || 20-25%
|-align=center
! Pame
| || || 32-38%
|}
Polo que tentativamente l'árbol filoxenéticu de diferenciación que meyor esplica les semeyances de la familia ye'l siguiente: 
{{clade|
|1= {{clade|
 |2= {{clade|
 |1= [[idioma jonaz|Jonaz]]
 |2= [[idioma pame|Pame]]
 }}
 |1= {{clade|
 |2= {{clade|
 |1= [[idioma matlatzinca|Matlatzinca]]
 |2= [[Idioma tlahuica|Tlahuica]]
 }}
 |1= {{clade|
 |1= [[idioma mazahua|Mazahua]]
 |2= [[idioma otomí|Otomí]] 
 }}
 }}
 }}
}}
Una evaluación moderna, basada na similaridad léxica, el proyeutu comparativu [https://web.archive.org/web/20140127130341/http://email.eva.mpg.de/~wichmann/ASJPHomePage.htm ASJP] que namái considera matlatzinca, el tlahuica, el mazahua y el otomí coincide col [[árbol filoxenéticu]] anterior<ref>[https://web.archive.org/web/20100113115054/http://email.eva.mpg.de/%7Ewichmann/WorldLanguageTree-002.pdf ASJP - World Language Tree]</ref> polo que respecta a eses llingües.

== Descripción llingüística ==
=== Fonoloxía Toles llingües otopames son [[llingua tonal|llingües tonales]] el númberu de tonos suel tar ente dos y trés. Nestes llingües los fonemes alveolares /{{IPA|t, d; ʦ, ʣ}}/ presenten alófonos prenasalizados [{{IPA|ⁿt, ⁿd; ⁿʦ, ⁿʣ}}] cuando a la pallabra añader un prefixu.<ref>Soustelle, 1994, p. 134</ref>

=== Gramática Toes estes llingües usen predominantemente los [[prefixu|prefixos]] más que los [[sufixu|sufixos]]. La morfoloxía nominal ye polo xeneral simple, siendo seique'l puntu más complexu l'usu de clasificadores fosilizaos en ciertes categoríes. Nel pronome estremen trés persones y tres númberos (singular, dual y plural). L'orde básicu de suxetu, verbu y oxetu ye [[VSO]] y tocantes a les adposiciones, namái esisten preposiciones (estos dos carauterístiques xunto col usu preferente de prefixos, tán rellacionaes col fechu de que les llingües otopames suelen asitiar el [[nucleu sintácticu]] de primeres del sintagma y los sos complementos tres ésti).

La morfoloxía nominal ye relativamente simple faciendo un usu llindáu de la derivación y la flexón. Nun esiste [[xéneru gramatical]] puramente dichu, anque nos sustantivos referíos a persones y animales suel incluyise dalgún prefixu pa indicar sexu femenín (tsu-, el so-, šo-, čo-). La forma típica d'un sustantivu ye la siguiente:
{{ecuación|
<math>\mbox{Pre}_1-(\mbox{Pre}_2)-\mbox{RAIZ}\,</math>
||left}}
Onde <math>\mbox{Pre}_1</math> ye un sufixu flexivo obligatoriu que indíca el númberu (estremando frecuentemente nel singular ente [+humanu] y [-humanu]; <math>\mbox{Pre}_2</math> un posible sufixu [[derivación (llingüística)|derivativu]] que frecuentemente ye un diminutivu, o un nominalizador (d'axente, o d'aición verbal). Dacuando'l raigañu ye en realidá una composición de dos raíz. El verbu tien la estructura:
{{ecuación|
<math>\mbox{Suj.TAM}-\mbox{RAIZ}-(\mbox{Obj})-(\mbox{Num})\,</math>
||left}}
Onde <math>\mbox{Suj.TAM}</math> ye un prefixu sincréticu que extresa tantu la persona del suxetu como les [[Tiempu gramatical#Tiempu, aspeutu y manera (TAM)|categoríes TAM]], <math>\mbox{Obj}</math> apaez en verbos transitivos y espresa el pronome oxeto, finalmente <math>\mbox{Num}</math> espresa'l plural de la persona suxetu. El siguiente cuadru reproduz los prefixos de tiempu y persona en mazahua, otomí y matlatzinca:
{|class=wikitable
|-align=center
! [[tiempu gramatical|Tiempu]] !! [[Persona gramatical|Persona]]
! [[idioma mazahua|Mazahua]]<ref>Diego de Nájera Yanguas (1637): ''Arte de la llingua maçahua''</ref>
! [[idioma otomí|Otomí]]<ref>Otomí d'El Sitiu; Jacques Soustelle, 1938</ref>
! [[idioma matlatzinca|Matlatzinca]]<ref>R. Escalante y M. Hernández, 1999.</ref> 
|-align=center
! rowspan="3"|Presente
!1ª
| ti- || di- || el to-, tuh-
|-align=center
! 2ª
| ki- || gi- || iʔ-, ih-
|-align=center
! 3ª
| y- || yi- || kuʔ-, kuh-
|-align=center
! rowspan="3"|Pasáu
!1ª
| to- || to-, el to- || ta-
|-align=center
! 2ª
| gi- || gu- || ʔi-
|-align=center
! 3ª
| pi-, po- || bi-, pa- || Ø
|-align=center
! rowspan="3"|Futuru
!1ª
| ta- || gu- || ruh-
|-align=center
! 2ª
| te- || gi- || riʔi-
|-align=center
! 3ª
| ta- || ta- || (ki-)ta-
|}

=== Comparanza léxica ===
Tanto'l otomí, como'l mazahua, el matlatzinca-tlahuica y el pame presenten una importante variación interna. A partir les distintes formes pueden reconstruyise les formes del [[protootomí]], el [[idioma mazahua#Comparanza léxica|protomazahua]], el [[llingües matlatzinca-tlahuica#Comparanza léxica|protomatlatzinca]] y el [[idioma pame#Léxicu comparáu|protopame]], de siguío dase una llista comparada de términos reconstruyíu pa caúna de les llingües otopames:
{|{{tablaguapa}} style="text-align:center;"
|- style="background:#efefef;"
! <small>GLOSA</small>
! [[idioma mazahua#Comparanza léxica|proto-<br />mazahua]]
! [[proto-otomí|proto-<br />otomí]]
! [[llingües matlatzinca-tlahuica#Comparanza léxica|proto-<br />matlatzinca]]
! [[idioma pame#Léxicu comparáu|proto-<br />pame]]
! [[idioma jonaz|chichimeca-<br />jonaz]]
! <small>PROTO-<br />OTOPAME</small>
|- align="center"
! 1
| *<sup>n</sup>daha || *ʔna || *<sup>n</sup>dá || *<sup>n</sup>da || nãnta
! *nʔna
|- align="center"
! 2
| *ye-he || *yó-hó || *-nó || *nui || ta-henes
! *yo-hũ 
|- align="center"
! 3
| *ninʔi || *hiũ || *-yu/*-šo || *-yũʔ || ti-nʔun
! *ʔyũ<ref>[[Yolanda Lastra]], 2004, ''Apuntes sobre la dialeutoloxía del otomí''</ref>
|- align="center"
! 4
| *ʣi-ho || *góhó || *ku-nhó || *ki-nui || tipʔ<s>i</s>m
! *k<s>i</s>-hũ
|- align="center"
! 5
| *ʦičʔa || *k<s>ĭ</s>tʔa || *k<sup>w</sup>itʔa || *kikʔai || 
! *kitʔa
|-
! 6
| *ʔɾa-tó|| *ʔɾa-<sup>n</sup>htó || || || *ʔna-tó 
! *ʔná-ʔtó
|-
! 7
| *ye-<sup>n</sup>čo || *yo-htó || *ñe-<sup>n</sup>to || || 
! *yo-<sup>n</sup>to
|-
! 8
| *nin-<sup>n</sup>čo || *hñã-htó || *ñe-kunhó || || 
! *ñuʔ+5
|-
! 9
| *ʣi-<sup>n</sup>čo || *g<s>í</s>htó || || || 
! *g<s>í</s><sup>n</sup>tó
|- align="center"
! 10
| *ye-čʔa || *ʔɾɛtʔa || *<sup>n</sup>dah-tʔa || ||
!
|-
! 'cabeza'
| *ninʔ || *ñá (<*yã) || *nu || *kənaw || ka-zã
! *yã(w)
|- align="center"
! 'güeyu'
| *<sup>n</sup>to || *d<s>i</s> || *<sup>n</sup>ta || *<sup>n</sup>ta || 
! *<sup>n</sup>tɔ
|-
! 'oreya'
| || *gũ || č<s>i</s> || č<s>i</s> || sigã 
!
|-
! 'ñariz'
| || *šíñũ´ || *máši || *šiñũ(?) || kanu 
! *ší(ñũ´)
|-
! 'boca'
| || *né || *ná || *kVne || ũnin 
! *né
|-
! 'llabiu'
| || *šíné || *šíñ<s>i</s> || || ʦini 
! *šíñ<s>i</s>
|-
! 'mano'
| *yeʔ || *ʔyé || *yé || || 
! *ʔyé
|-
! 'pie'
| *k<sup>w</sup>a || *gwá || *mo || *mok<sup>w</sup>a || 
! *mok<sup>w</sup>a
|-
! 'piel'
| || *šipʔani || *šipáni || *ši<sup>m</sup>pali || ɾise
! *šipáni
|-
! 'sangre'
| *kʔi || *khí || *číhya || *-kʔy || 
! *kʔí
|-
! 'maíz'
| *dečo || *detã || *datʔwi || *tʔwã || -zu
! *detʔwã
|-
! 'tortiella'
| || *hmẽ || *mhéwi(?) || *mẽ || 
! *hmé-
|- align="center"
! 'chile'
| *ʔi || *ʔí || *himí || *-hi || 
! *hí
|-
! 'tomate'
| || || *de-<sup>m</sup>pa || *(<sup>m</sup>)pay || emba 
! *(<sup>m</sup>)pa
|- align="center"
! 'frijol'
| || *kh<s>i</s> || čnə || *kʔw<s>i</s>(?) || kãn-kʔy ! 
*kʔw<s>i</s>
|- align="center"
! 'maguey'
| || *khwa || šuni || *<sup>n</sup>doa || 
!
|- align="center"
! 'sal'
| *ʔõ || *ʔũ || *tʔoši || *tʔũs || ɾʔus 
! *tʔũs
|- align="center"
! 'carne'
| *n-gue || *n-g<s>í</s> || *ríní || *<sup>m</sup>pak-(?) || 
!
|- align="center"
! 'comer'
| || *ʦí- || *ʦíʦí || *s<s>i</s>- || 
! *ʦí-
|- align="center"
! 'semar'
| || tuhu || tuhu || tũũ || el to 
! *tũhũ
|- align="center"
! 'morrer'
| ɾũ || dũ || *<sup>n</sup>túwi || *tũ || 
! *<sup>n</sup>tũ´
|- align="center"
! 'abrir'
| || *šoki || šóʔkí || šok<s>i</s> || 
! *šóʔk<s>í</s> 
|- align="center"
! 'perru'
| || ʔyó || síní || *<sup>n</sup>dʔo- || 
!
|- align="center"
! 'caballu'<ref>Esta pallabra significaría orixinalmente 'venado, venáu'</ref>
| *phar<s>i</s> || *phani || *pahli || *pahal || 
! *phani
|- align="center"
! 'culiebra'
| || *kʔẽnã || čʔíni || čʔi || 
!
|- align="center"
! 'monte'
| || *za || *<sup>n</sup>ʦaa || *ʣa || 
! *za(a)
|- align="center"
! 'flor'
| || *dʌní || *tənin || *<sup>n</sup>do-nin || 
! *n-də-nin
|- align="center"
! 'tierra'
| *homʔw<s>ĩ</s> || *hɔi || || k<s>i</s>mpo || kumbo 
!
|- align="center"
! 'monte'
| *tʔehe || *tʔʌhʌ || || *tʔoe || 
! *tʔiʌhiʌ
|- align="center"
! 'piedra'
| *<sup>n</sup>do || *dó || *<sup>n</sup>to || *k<s>i</s>-<sup>n</sup>to || ku-ɾo ! 
*<sup>n</sup>dó
|- align="center"
! 'metate'
| || *kʔ<s>i</s>nin || *k<s>i</s>ní || *kʔ<s>i</s>nin || 
! *kʔ<s>i</s>nin
|- align="center"
! 'sol, lluz'
| *hyaɾi || *hyádi || *yahbi || || 
! *hyádi
|- align="center"
! 'cielu'
| *hɛ̃se || *hẽʦʔi || || || 
!
|- align="center"
! 'agua'
| *dehe || *déhé || *<sup>n</sup>tá-wi || *<sup>n</sup>te || ku-ndi 
! *n-dea-
|- align="center"
! 'fueu'
| || *ʦibi || *ʦipi || *ʦipi || 
! *ʦibi
|- align="center"
! 'fríu'
| *se(y) || *ʦɛ´ || *ʦé || *ʦy(y) || se ! 
*ʦé
|- align="center"
! 'calor, día'
| *pa || *pa || *pá- || *(ma)pa || mapa ! 
*-pá
|- align="center"
! 'nueche'
| *šõmwi || *(n-)šũi || *šũi || *sãw || 
! *šõi
|- align="center"
! 'añu'
| *kʔy- || *kʔeya || *kʔič<s>i</s> || čy<s>ii</s> || 
! *kʔey-
|- align="center"
! 'casa'
| *gũ-mw<s>ĩ</s> || *n-gũ || *báʔnin || || 
!
|- align="center"
! 'muyer'
| *ndi-šo || *(ši-)ʦo- || *šo- || kʔuy / čuy || 
! *ʦo
|}

Na tabla anterior escribimos {{IPA|ⁿt, ⁿd; ⁿʦ, ⁿʣ}}/, pero igualmente podríamos escribir {{IPA|t, d; ʦ, ʣ}} una y bones la diferencia ente los dos tipos de soníos ye namái [[alófonu|alofónica]], non [[fonema|fonémica]].

== Referencies ==
{{llistaref}}
=== Bibliografía ===
* {{cita llibru |apellíos=Campbell |nome=Lyle |añu=1997 |títulu=American Indian languages: the historical linguistics of Native America |editorial=[[Oxford University Press]] |allugamientu=Oxford}}
* {{cita llibru |apellíos=Rensch |nome=Calvin R. |añu=1966 |títulu=Comparative Otomanguean phonology (Language Science Monograph Series)|editorial= Indiana Universtiy Research Center for Language Sciences|allugamientu=}}
*{{cita llibru |apellíu= Soustelle|nome= Jacques|enllaceautor= |títulu= La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central|url= https://books.google.com.mx/books?id=qetuAAAAMAAJ&q=La familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&dq=La familia+Otom%C3%AD-Pame+del+M%C3%A9xico+central&cd=1|fechaaccesu=30 d'abril de 2010 |idioma= |otros= |edición= |añu= 1994 [1938]|editor= |editorial= Fondu de Cultura Económica|ubicación= Méxicu,&nbsp;D.&nbsp;F.|isbn= 968-16-4116-7|capítulu= XII: El Matlatzinca (pirinda) y el Ocuilteca|páxines= 303-329|cita= }}
* {{cita llibru |apellíu=Suárez |nome=Jorge |añu=1977 |títulu=El Tlapaneco como llingua Otomangue |editorial=UNAM |ubicación=Méxicu,&nbsp;D.&nbsp;F.}}
*[[Manuel Orozco y Berra|Orozco y Berra Manuel]] (1864): [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12048175338089301865624/index.htm ''Xeografía de les llingües y carta etnográfica de Méxicu precedíes d'un ensayu de clasificación de les mesmes llingües y d'apuntes pa les inmigraciones de les tribus''], na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010. 
*[[Francisco Pimentel|Pimentel, Francisco]] (1874): [http://www.cervantesvirtual.com/FichaObra.html?portal=0&Ref=13519 ''Cuadru descriptivu y comparativu de les llingües indíxenes de Méxicu''], 2 vols., na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010.



{{Tradubot|Lenguas otopameanas}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües otopameanes| ]]
[[Categoría:Llingües de Méxicu]]


[[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]]