Ver la fonte de Accipiter nisus

{{revisáu|t=20230101111937}}
{{Ficha de taxón
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref = <ref name="UICN">{{IUCN|asesores=[[BirdLife International]]|añu=2012|títulu=Sitta europaea|edición=2014.3|consultáu=23 de xunetu de 2015}}</ref>
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Accipitriformes]]
| familia = [[Accipitridae]]
| genus = ''[[Accipiter]]''
| species = '''''A. nisus'''''
| binomial = ''Accipiter nisus''
| binomial_authority = ([[Carlos Linneo|Linnaeus]], [[1758]])
| range_map = Accnis Area Map.PNG
| range_map_caption = <div style="text-align: left">{{lleenda|#FF0000|Zones de reproducción.}}{{lleenda|#00FF00|Residente añal (reproducción y envernía).}}{{lleenda|#0000FF|Zones d'envernía.}}</div>
| subdivision_ranks = [[Subespecie|Subespecies]]
| subdivision = Ver [[#Sistemática|el testu]]
}}
{{noaves}}
{{listen|filename=Accipiter nisus - Eurasian Sparrowhawk XC234158.mp3|títulu=<center>'''Soníu'''</center>|description=<center>Cantar del ferruchu.</center>}}
El {{iniTaxon}} ye una [[especie]] d'[[ave]] [[Accipitriformes|accipitriforme]] de la [[familia (bioloxía)|familia]] [[Accipitridae]], llargamente distribuyida n'[[Eurasia]] dende la [[península ibérica]] y el [[norte d'África]] hasta [[Xapón]] y [[Vietnam]]. Les partes cimeres del machu adultu son de color gris azuláu y l'envés presenta franxes anaranxaes; la fema y los mozos son marrones nel envés y tienen franxes de dichu color nel pechu y banduyu. La fema ye un 25&nbsp;% más grande: ye una de les especies d'ave con mayor dimorfismu sexual respeutu al tamañu. Pese a ser un depredador especializáu nes aves del [[monte]], el ferre pue topase en cualquier hábitat y, nes ciudaes, davezu caza páxaros de xardín. El machu aliméntase d'especies pequeñes, como los [[Paridae|páridos]], [[Fringillidae|frinxílidos]] o [[Passeridae|paséridos]]. Les principales preses de la fema son los [[Turdidae|túrdidos]] y [[Sturnidae|estúrdidos]]; tamién ye a matar aves con un pesu cimeru a 500&nbsp;[[gramu|g]].

Les siete [[subespecie|subespecies]] varien llixeramente en tamañu y color; habiten les rexones templaes y subtropicales del [[Vieyu Mundu]]. Ente que les subespecies del norte [[migración de les aves|migren]] escontra'l sur pel iviernu, los sos contrapartes del sur son [[ave sedentaria|residente]]s tol añu o nun participen de los movimientos de dispersión. El ferre reproduzse en zones de viesca de cualquier tipu y constrúi'l nial na parte alta d'un [[árbol]] con ramines; esti llega a midir hasta 60&nbsp;[[centímetru|cm]] de diámetru. La fema [[puesta (güevos)|pon]] cuatro o cinco [[güevu (bioloxía)|güevos]] de color azul claro con manches marrones; l'ésitu de la cría va depender del trabayu del machu pa caltener altu'l pesu de la fema. Los pitucos nacen dempués de 33 díes d'incubación, y abandonen el [[Nieru|nial]] dempués de 24 a 28 díes.

Pocu más d'un terciu de los mozos sobrevive'l primer añu, pero la tasa de sobrevivencia pa los adultos d'un añu a otru ye'l doble. La mortalidá ente los machos nuevos ye más alta que la de les femes nueves y la duración de la vida típica en dambos sexos ye de cuatro años. Esta especie ye una de les [[ave de presa|aves de presa]] más comunes n'[[Europa]], magar que les cifres de población arrumbáronse dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]]. L'usu d'[[insecticida|insecticides]] [[Organocloráu|organocloraos]] desenvueltos principalmente pal control de poblaciones de plagues estendióse nes poblaciones d'aves mientres la segunda metá del [[Sieglu XX|sieglu {{versalita|xx}}]] y la concentración emplegada foi abonda pa matar a dellos ferres o debilitar a otros; les aves afeutaes poníen güevos con cáscares febles que frañaben mientres la [[incubación]]. Dende la prohibición d'estes sustancies químiques, la especie recuperó la so población pa convertise en relativamente común, y anguaño ta clasificada como d'[[especie so esmolición menor|esmolición menor]] na [[Llista Colorada de la UICN|Llista Roxa de la UICN]].

El comportamientu depredador del ferre fíxo-y entrar en conflictu colos humanos per cientos d'años, sobremanera colos propietarios de [[carrera de palombos|palombos de carreres]] y los criadores d'[[ave de corral|aves de corral]] o [[carne de caza|aves de caza]]. Tamién esto implicó l'amenorgamientu de les poblaciones de [[Passeri|páxaros cantores]]. La investigación científica nun afitó un venceyu ente l'aumentu de los ferres y los descensos en delles aves de campu o de monte dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]]; estudios sobre muertes de palombos de carreres demuestren que los ferres son responsables de menos de l'unu per cientu de les perdes. Los [[cetrería|cetreros]] usen al ferre dende'l [[Sieglu XVI|sieglu {{versalita|xvi}}]] a lo menos; magar que la especie tien la reputación de ser malo d'entrenar, tamién ye emponderada pola so valentía. Ye representiva de les [[mitoloxía|mitoloxíes]] [[mitoloxía xermana|xermana]], [[mitoloxía griega|griega]] y [[mitoloxía exipcia|exipcia]], y méntase nes obres de dellos escritores como [[William Shakespeare]], [[Alfred Tennyson]] y [[Ted Hughes]].

== Nome común ==
{{nome común taxón}}

== Descripción ==
[[Archivu:Krogulec- portret.JPG|thumb|L'[[iris]] mariellu d'esti machu nuevu puede tornase anaranxáu na edá adulta.]]
Ye una ave pequeña con ales llargues y arrondaes y una cola llarga qu'ayuda a movese ente los árboles. El so llargor siempres ye mayor que l'anchu de les ales; nel machu adultu presenta unes cuatro a cinco franxes ondulaes. Les sos [[pata|pates]] son llargues y marielles y el [[Tarsometatarsu|tarsu]] nun ye más anchu que'l diámetru del güeyu.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Les femes pueden ser hasta un 25&nbsp;% más grandes que los machos,<ref name="Robinson">{{cita web|idioma=en|nome=RA|apellíos=Robinson|url=http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob2690.htm|títulu=Sparrowhawk ''Accipiter nisus'' [Linnaeus, 1758]|obra=BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain & Ireland|allugamientu=Thetford||editorial=[[British Trust for Ornithology]]|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> y con un pesu dos vegaes mayor.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=56}} Este «[[dimorfismu sexual]] inversu» ye inusual nos vertebraos superiores,<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=P|apellíos1=Wheeler|nome2=PJ|apellíos2=Greenwood|títulu=The evolution of reversed sexual dimorphism in birds of prey|revista=Oikos|ubicación=Copenhague|editorial=Ejnar Munksgaard/Nordic Society Oikos|volume=40|númberu=1|añu=1983|páxines=145-149|doi=10.2307/3544210|issn=|jstor=3544210}}</ref> pero común ente aves de presa y muncho más notable n'aves ornitófagues.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=56}}

Los machos adultos miden 29-34&nbsp;cm de llargor, con un valumbu de 59-64&nbsp;cm<ref name="Robinson" /> y un pesu de 110-196&nbsp;g.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}} Les partes cimeres son color gris cayuela (en dalgunos tiende a azuláu), siguíu de fines rayes coloraes nel so envés blancu que puen paecer dafechu anaranxaes de lloñe; l'[[iris]] naranxa amarellentáu o colloráu anaranxáu. La fema ye muncho más grande, con 35-41&nbsp;cm de llargor, un pesu de 185-342&nbsp;g.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}} y un valumbu de 67-80&nbsp;cm;<ref name="Robinson" /> con esti tamañu ye un pocu más grande que la [[Falco tinnunculus|peñerina]] y cuasi iguala al [[Accipiter gentilis|azor]] machu nuevu.<ref>{{Cita llibru|idioma=de|nome1=UN apellíos1=Glutz von Blotzheim|nome2=KM|apellíos2=Bauer|serie=Handbuch der Vögel Mitteleuropas|volume=4|títulu=Falconiformes|editorial=AULA-Verlag|allugamientu=Wiesbaden|añu=1993/2001|isbn=3-923527-00-4|oclc=884489045|páxina=416}}</ref> Tien les partes cimeres de color marrón escuru y el so envés ye blancu con franxes buxes y marrones. L'iris ye de color mariellu brillante a anaranxáu, polo xeneral cubiertu cola frente pálida.<ref name="Cramp2004">{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Stanley|apellíos1=Cramp|nome2=KEL|apellíos2=Simmons|nome3=Christopher M|apellíos3=Perrins|títulu=The Birds of the Western Palearctic|añu=2004|ubicación=Londres|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=1-898110-39-5|oclc=427635100}}</ref>{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Nes femes ye raru decatase que les franxes del envés seyan de color marrón acoloratáu, asina como atopar a machos adultos con franxes más clares.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Los mozos son de color canela percima, les coberteres de les partes cimeres tienen lladrales más claros, y tienen franxes grueses o tán motiaes de color marrón perbaxo, y el fondu de güeyos ye mariellu claru.<ref name="Cramp2004" /> El pescuezu tien rayes escures estazaes.<ref name="Rasmussen2005">{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Rasmussen|nome=Pamela C|enllaceautor=Pamela C. Rasmussen|otros=John C. Anderton (ilustrador)|títulu=Birds of South Asia: The Ripley Guide|volume=2|añu=2005|editorial=Lynx Edicions y l'[[Institutu Smithsonianu]]|páxina=99|ubicación=Barcelona|isbn=978-84-87334-67-2|oclc=803218028}}</ref>{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}}

El contraste ente l'envés claru y les partes cimeres escures sería un exemplu de la [[Contrasombreáu|llei de Thayer]] (tamién conocida como contrasombreáu),{{refn|group=n.|El contrasombreado o ''llei de Thayer''<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=SaE_4KBO7qMC&pg=PA173&dq=llei+de+Thayer+camuflaje&hl=es-419&sa=X&ved=0CBsQ6AEwAGoVChMInu6C6YygxwIVxCgeCh3J0QfQ#v=onepage&q=llei%20de%20Thayer%20camuflaje&f=false|títulu=La cultura de la copia: paecencies sorprendentes, facsímiles insólitos|serie=Coleición Frónesis|volume=15|nome=Hillel|apellíos=Schwartz|nome-editor=Manuel (trad.)|apellíu-editor=Talens|añu=1998|editorial=[[Universidá de Valencia|Universitat de València]]|páxina=173|isbn=978-8-437-61660-5|oclc=40415436}}</ref> ye un patrón de coloración animal nel que la [[pigmentación]] del cuerpu ye escura na parte cimera y clara na parte inferior. Puede atopase en munches especies de [[Mammalia|mamíferos]], [[Reptilia|reptiles]], [[aves]] y [[Pisces|peces]], y esistió, a lo menos, dende'l periodu [[Cretácicu]]. }} lo qu'ayuda a frañar l'esquema tradicional de l'ave. El «contrasombreáu» repárase nes aves de presa que cacen aves y otros animales que se mueven rápido. Les franxes horizontales de los adultos son típiques de les aves de presa de los montes, ente que la coloración azulada de los machos adultos tamién se repara n'otres aves ornitófagues como'l [[Falco peregrinus|falcón]], el [[Falco columbarius|zaperín]] y otres especies del xéneru ''[[Accipiter]]''.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}}

El picu pequeñu sírvi-y pa garrar y abasnar a les sos preses primero que pa matales o corales. Les sos llargues pates y garres tán afeches pa prindar y consumir a les aves. El deu esternu de la pata ye bastante llargu y delgáu; el deu internu y los posteriores son relativamente curtios y gruesos. El deu mediu ye bien llargu y puede usalu pa garrar oxetos, y el pezperuyu asitiáu na parte inferior de la mesma dexa a l'ave zarrar la so pata ensin dexar ranures.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}}

{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|semeya1=Accipiter nisus 1 (Bohuš Číčel).jpg|testu1=Machu adultu n'[[Eslovaquia]].|semeya2=Accipiter nisus Meneer Zjeroen.jpg|testu2=Fema adulta posada nuna valla.|semeya3=Accipiter nisus -Scotland -juvenile-8.jpg|testu3=Machu nuevu n'[[Escocia]], primero que'l plumaxe camude a tonos grises cola muda.}}

=== Especies asemeyaes ===
[[Archivu:Cuculus canorus vogelartinfo.jpg|thumb|El plumaxe miméticu del [[Cuculus canorus|cuquiellu]] amenorga'l númberu d'ataques per parte de les aves que tienen parasitaos los sos niales por él.]]
[[Archivu:Primaries collection 1.jpg|thumb|Comparanza de les [[pluma de vuelu Primaries|plumes primaries]] d'un [[Dendrocopos major|picatueru]], un [[Picus viridis|picurrinchón]], un ferre y una [[Falco tinnunculus|peñerina]].]]
Especies asemeyaes son la [[Sylvia nisoria|papuda ferriasca]] ([[Sylvia nisoria]]) y el [[Surnia ulula]], pos les sos figures de vuelu recuerden a la de ''A. nisus'', anque estos tienen una tiesta grande.{{harvnp|Svensson|2010|pp=226-227}} El [[Cuculus canorus|cuquiellu]] tamién tien un plumaxe y tamañu asemeyaos a ''A. nisus''. Un estudiu con páxaros [[taxidermia|disecaos]] demostró que les aves son menos propenses a averase al cuquiellu (especie que [[parasitismu de puesta|parasita a les críes]]), yá que tien un envés similar al ferre. La [[Acrocephalus scirpaceus|carricera]] ye más agresiva escontra los cuquiellos con poques semeyances al ferre, lo qu'indicaría que la paecencia col ferre usáu por esti páxaru parásitu dexa aportar al nial del anfitrión.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=J|apellíos1=Welbergen|nome2=NB|apellíos2=Davies|títulu=A parasite in wolf's clothing: hawk mimicry amenorgues mobbing of cuckoos by hosts|revista=Behavioral Ecology|allugamientu=Oxford|editorial=Oxford University Press|volume=22|númberu=3|añu=2011|páxines=574–579|doi=10.1093/beheco/arr008|issn=1045-2249|oclc=4796311329}}</ref>

El '''ferre''' común ye más grande que l'[[Accipiter badius]], y los sos reclamos d'alarma son distintos.<ref name="Ali1978">{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Sálim|apellíos1=Ali|enllaceautor1=Sálim Ali|nome2=Sidney|apellíos2=Dillon Ripley|enllaceautor2=Sidney Dillon Ripley|títulu=Divers to hawks|serie=Handbook of the Birds of India and Pakistan|volume=1|allugamientu=Nuevu Delhi|editorial=Oxford University Press|añu=1978|edición=Segunda|páxines=243-246|isbn=978-0-195-61115-1|oclc=877098590}}</ref> El machu ye llixeramente más grande que'l [[Falco columbarius|zaperín]], pero de tamañu asemeyáu al [[Accipiter brevipes]]. Esti postreru difier del ferre por tener ales más estreches y apuntiaes, una cola más curtia, la punta de les ales ye escura en dambos llaos, y tien más franxes escures na cola (6 a 8 en llugar de 4 o 5), pero más fines. Tamién tien los deos más curtios y la dieta consiste en llagartos ya inseutos.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Por cuenta de la superposición nel tamañu, la fema puede confundise col [[Accipiter gentilis|azor]] machu, que ye aproximao del mesmu tamañu, pero menor que la fema de ''A. nissus''. El ferre ye más pequeñu y delgáu y les ales son más curties y menos apuntiaes, y la cola ye cuadrada, llarga y con base estrecha, ente que la del [[azor]] ye arredondiada y con base amplia. Los cadriles del ferre tamién son más delgaos, y el pescuezu más curtiu. A lo último, los movimientos de les ales son más rápidos que nos azores.<ref name="Cramp2004" />{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} En tierra, el ferre común estrémase fácilmente poles sos llargues pates delgaes, mentanto l'azor tien pates fuertes con tarsos gruesos. Esiste dalguna posibilidá de confundilu col "[[Accipiter virgatus]]", pero ''A. nisus melaschistos'', la subespecie llocal, ye considerablemente mayor en tamañu.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=J|apellíos=Hackett|url=http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/Hackett-Besra.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120226205620/http://www.orientalbirdclub.org/publications/forktail/14pdfs/Hackett-Besra.pdf|fechaarchivu=26 de febreru de 2012|títulu=A high-altitude breeding record of Besra ''Accipiter virgatus''|revista=Forktail|volume=14|añu=1998|páxines=73-74|issn=0950-1746|oclc=205361988}}</ref>
<gallery mode="packed" align="center">
Sparrowhawk04.JPG|Pareya de ferres comunes.
Accipiter brevipes Dresser.jpg|Pareya de "[[Accipiter brevipes|ferres griegos]]".
Accipiter gentilisAAP045CA.jpg|Pareya de [[Accipiter gentilis|taforros]].
Accipiter virgatus Keulemans.jpg|Pareya de "[[Accipiter virgatus|ferres besra]]".
</gallery>

== Ecoloxía y comportamientu ==
=== Vuelu y comunicación ===
[[Archivu:Accipiter nisus -in flight-8-4c.jpg|thumb|Un ferre en vuelu.]]
El so [[vuelu de les aves|vuelu]] ye carauterísticu, onduláu, y alterna aleteos rápidos con vuelos curtios en trayeutos curvos.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Killian|apellíos1=Mullarney|nome2=Lars|apellíos2=Svensson|nome3=Dan|apellíos3=Zetterstrom|nome4=Peter|apellíos4=Grant|títulu=Collins Bird Guide|ubicación=Londres|editorial=HarperCollins|añu=1999|isbn=0-00-219728-6|oclc=40754502|páxines=92–93}}</ref> Na [[depredación|caza]], vuela a baxu altor cerca de los árboles y arbustos pa sorprender a la so presa.

Polo xeneral, mientres l'[[iviernu]] ye acutáu y silenciosu. Mientres la temporada de reproducción, «glaya» o «escítase». Emite una notable cacarexada qu'entiende una serie de sílabes individuales como ''kyukyukyukyukyu'' o ''kikikikikikiki''.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} El ritmu del reclamu varia según seya l'usu, si va a riquilu pa una exhibición, una alerta o p'anunciar el regresu al nial,<ref name="oiseaux">{{cita web|idioma=fr|url=http://www.oiseaux.net/oiseaux/epervier.d.europe.html|títulu=Épervier d'Europe : ''Accipiter nisus''|obra=oiseaux.net|fechaaccesu=16 de xunetu de 2015}}</ref> anque suel ser bien discretu cuando s'atopa fuera del nial.{{harvnp|Svensson|2010|pp=112-115}} Cuando la fema ta nel nial guarando utiliza un «''hui-ou'' quexumbrosu» pa reclamar alimentu al machu.<ref name="oiseaux" />

=== Alimentación ===
El '''ferre''' ye un importante depredador de pequeños páxaros del monte,<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=P|apellíos1=Post|nome2=F|apellíos2=Götmark|títulu=Prey selection by Sparrowhawks, ''Accipiter nisus'': relative predation risk for breeding passerine birds in relation to their size, ecology and behaviour|revista=Philosophical Transactions: Biological Sciences|ubicación=Londres|editorial=The [[Royal Society|Royal Society of London]]|volume=351|númberu=1347|día=29|mes=payares|añu=1996|páxines=1559-1577|doi=10.1098/rstb.1996.0141|bibcode=1996RSPTB.351.1559G|issn=0962-8436|oclc=4662305964}}</ref> anque namái el 10&nbsp;% de los ataques tienen ésitu.<ref name="Burton2006">{{Cita llibru|idioma=en|nome=Robert|apellíos=Burton|capítulu=How birds survive|urlcapítulu=https://books.google.com/?id=5I7oIoLtMy8C&pg=PA134&dq=sparrowhawk+Holland&q=|títulu=Garden Bird Behaviour|ubicación=Londres|editorial=New Holland|añu=2006|isbn=1-84537-597-1|páxina=134}}</ref> La so téunica consiste n'ataques sorpresivos, usando [[sebe (barrera)|sebes]], parrotales, carbes, montes, güertos y otres árees del so hábitat que siempres tean cubiertes p'anubrise; la eleición d'ónde vivir depende de la presencia d'estos puntos de cacería. Tamién visita los xardinos de les zones urbanizaes, aprovechando les preses que s'atopen nelles.<ref name="Cramp2004" /> Espera, escondíu, adicando a les aves, y depués sal pela parte inferior y cubierta con un vuelu rápidu. Una aición defensiva de l'ave pue sobrevenir, polo que dacuando l'ave de presa agarra a la so víctima dende'l llombu y ponla pámpana abaxo, al nun faelo la presa va escapar escontra la vexetación cercana. Tamién puede atrapar a la presa a un gran altor;<ref name="Cramp2004" /> l'ornitólogu británicu [[Ian Newton]] describió un total de siete métodos de caza utilizaos pol ferre.{{harvnp|Newton|1986|pp=102-105}}

[[Archivu:Accipiter nisus female.jpg|thumb|izquierda|La fema ye capaz d'atrapar una presa más grande que'l machu, como esta [[Streptopelia decaocto|tórtola turca]].]]Los machos llogren matar aves que pesen hasta 40&nbsp;g, y n'ocasiones hasta 120&nbsp;g; ente que les femes pueden atrapar preses con un pesu d'hasta 500&nbsp;g o más. Nes aves adultes, el consumu diariu envalórase en 40 a 50&nbsp;g pa los machos y 50 a 70&nbsp;g pa les femes. Nun añu, un par de ferres podríen matar a 2200 [[Passer domesticus|pardales]], 600 [[Turdus merula|ñerbatos]] o 110 [[Columba palumbus|palombos bravos]].<ref name="Cramp2004" /> Polo xeneral, les especies que s'alimenten al descubiertu, o que son visibles pol so comportamientu o colloración, son les más prindaes pol ferre. Por casu, el [[Parus major|beranín carboneru]] y el [[Passer domesticus|pardal]] son vulnerables a los ataques. Les aves de presa puen ser responsables de más de la metá de les muertes en delles especies, pero esti datu varia d'una rexón a otra.{{harvnp|Newton|1986|pp=137}}

[[Archivu:Accipiter nisus edit.jpg|thumb|Un machu adultu sobre los restos d'un [[Sturnus vulgaris|estornín pintu]]. Antes de comer la carne, retira les plumes grandes.]]El machu aliméntase namái de pequeños [[Passeriformes|paseriformes]] non mayores que los [[Turdidae|malvís]]es, como [[Paridae|páridos]] (beraninos{{COA}}), [[Fringillidae|frinxílidos]] (pardinos, canarios, xilgueros y verderones){{COA}}, [[Passeridae|paséridos]] (pardales del Vieyu Mundu{{COA}}) o [[Emberizidae|emberízidos]] (escribanes{{COA}}). La fema consume principalmente [[Turdidae|túrdidos]] (tordos, mierlos, malvises) y [[Sturnidae|estúrdidos]] (estorninos{{COA}}), pero tamién puede atacar aves más grandes. Les preses más grandes (como [[Columbidae|colúmbides]] o [[Pica pica|pegues]]) nun muerren darréu, pero vencen cuando'l ferre quíta-yos les plumes o los come. Más de 120 especies d'aves foron rexistraes como presa, y cada ferre pue especializase nuna d'elles. Les aves que prinda l'ave de presa son, polo xeneral, adultos o nuevos, pero tamién pueden comer pitucos nel nial y [[carroña]]. En delles ocasiones, prinda pequeños mamíferos como los [[Chiroptera|esperteyos]],<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=JR|apellíos=Speakman|títulu=The impact of predation by birds on bat populations in the British Isles|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/120798741/abstract|revista=Mammal Review|allugamientu=Oxford|editorial=Blackwell Science|volume=21|númberu=3|mes=setiembre|añu=1991|páxines=123-142|doi=10.1111/j.1365-2907.1991.tb00114.x|issn=0305-1838|oclc=5154667412|suscripción=sí|archiveurl=https://archive.today/20121018132358/http://www3.interscience.wiley.com/journal/120798741/abstract|archivedate=2012-10-18|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> pero'l consumu d'inseutos ye bien raru.<ref name="Cramp2004" />

Los páxaros pequeños muerren al intre o cuando son estruyíos pola pata del ferre, per aciu de los dos garres llargues. Les víctimes que lluchen por defendese son «enchíes» pola ave de presa, qu'usa les sos garres pa entartallalos y llacerialos. Les pates llargues son útiles cuando la presa que se defende ye enforma mayor en tamañu, p'asina poder picotiala ensin que'l cuerpu sufra mayor dañu.{{harvnp|Newton|1986|pp=107-108}} Írguise percima de la so presa, arrampúña-y les plumes y estarázala.{{harvnp|Newton|1986|pp=28-30}} Suel comer primero los músculos del pechu. Namái queden los güesos, pero'l ferre pue rompelos col gabitu de la punta del so picu. Al igual qu'otres aves de presa, el ferre produz [[egagrópila|plumaes]] que contienen les partes non dixeribles de les sos preses; estes miden 25-35&nbsp;[[milímetru|mm]] de llargor y 10-18&nbsp;mm d'anchu, con un estremu más estrechu y apuntiáu que l'otru. Polo xeneral, compónse de pequeñes plumes, yá que les grandes ruémpense y nun se consumen.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=R|apellíos1=Brown|nome2=J|apellíos2=Ferguson|nome3=M|apellíos3=Lawrence|nome4=D|apellíos4=Llees|títulu=Tracks & Signs of the Birds of Britain & Europe – an Identification Guide|ubicación=Londres|editorial=Helm|añu=1999|isbn=0-7136-5208-X|oclc=43689151|páxines=76, 89}}</ref>

[[Archivu:House Sparrow-Mindaugas Urbonas-1.jpg|thumb|izquierda|Les aves que s'alimenten albentestate, como esti [[Passer domesticus|gorrión]], son más vulnerables a la depredación.]]Un estudiu desaminó la evolución d'una población de [[Cyanistes caeruleus|beranín ferreru]] nuna zona onde un par de ferres empezó a añerar en 1990. Llegóse a la conclusión de que la tasa de sobrevivencia añal (el cociente ente'l númberu d'individuos vivos al terminar l'añu y el númberu d'individuos vivos al empezar l'añu){{refn|group=n.|<math>\hat S_{0} = {N_{t} \over N_{0}}</math><br />
«Si l'intervalu de tiempu ye d'un añu, cuando se desenvuelva la fórmula llograráse una tasa de sobrevivencia ''añal'' finita. Les tases de sobrevivencia finitas pueden variar de 0 a 1, y siempres s'apliquen a un periodu de tiempu específicu.».<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://www.zoology.ubc.ca/~krebs/downloads/|títulu=Ecological Methodology|nome=Charles J|apellíos= Krebs|editorial=[[Universidá de Columbia Británica]]|allugamientu=Vancouver|edición=Tercer|urlcapítulu=http://www.zoology.ubc.ca/~krebs/downloads/krebs_chapter_15_2014.pdf|páxina=656|capítulu=Estimation of survival rates|añu=2014|fechaaccesu=13 d'abril de 2015}}</ref> }} de los beraninos ferreros adultos nesi área menguara de 0.485 a 0.376. El tamañu de la población reproductora nun camudó, pero había un menor númberu d'individuos non reproductores na población.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=AA|apellíu1=Dhondt|nome2=B|apellíos2=Kempenaers|nome3=J|apellíos3=Clobert|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/119107299/abstract|títulu=Sparrowhawk ''Accipiter nisus'' predation and Blue Tit ''Parus caeruleus'' adult annual survival rate|revista=[[Ibis (revista)|Ibis]]|allugamientu=Tring|editorial=[[Club de los Ornitólogos Británicos|British Ornithologists' Union]]|volume=140|númberu=4|mes=ochobre|añu=1998|páxines=580-584|doi=10.1111/j.1474-919X.1998.tb04702.x|issn=0019-1019|oclc=5157012949|suscripción=sí|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200405210638/http://www3.interscience.wiley.com/journal/119107299/abstract|archivedate=2020-04-05|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> Nel monte, los ferres yeren los responsables de la muerte d'un terciu de tolos mozos beraninos ferreros.<ref name="Burton2006" /> Los reclamos d'alarma de dos llamaes feches por [[Parus major|Beraninos carboneros]] cuando un depredador acosaba o cuando fuxíen d'una ave de presa, atópense dientro del rangu óptimu pa ser escuchaos tantu pola presa como'l depredador; pero'l reclamu d'alarma agudu emitíu cuando un ferre vuela na distancia nun puede ser bien recibíu polos carboneros.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=GM|apellíos1=Klump|nome2=E|apellíos2=Kretzschmar|nome3=E|apellíos3=Curio|url=http://www.springerlink.com/content/j81013j286846180/|títulu=The hearing of an avian predator and its avian prey|revista=Behavioral Ecology and Sociobiology|ubicación=Berlín|editorial=Springer-Verlag|volume=18|númberu=5|mes=abril|añu=1986|páxines=317-323|doi=10.1007/BF00299662|issn=0340-5443|oclc=5653508449|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200405210642/http://www.springerlink.com/content/j81013j286846180/|archivedate=2020-04-05|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> En [[Sussex]] constatóse que'l dañu de la depredación del ferre na [[Perdix perdix|perdiz parda]] foi mayor cuando la densidá de la perdiz yera menor.<ref name="CouncilMeeting">{{cita web|idioma=en|url=http://www.basc.org.uk/download.cfm/docid/979F4136-00BC-4C6C-A9AE5CAA68B93C72 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120225131302/http://www.basc.org.uk/download.cfm/docid/979F4136-00BC-4C6C-A9AE5CAA68B93C72 |fechaarchivu=25 de febreru de 2012|títulu=Policy on Raptors|ubicación=Londres|obra=Council Meeting|editorial=British Association for Shooting and Conservation|fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> Un estudiu lleváu a cabu mientres 10 años n'[[Escocia]] atopó que los ferres nun escoyíen [[Tringa totanus|chibibís]] por tamañu o condición, esto dablemente debíase a que la téunica de caza emplegada yera un ataque sorpresa.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=DP|apellíos1=Whitfield|nome2=W|apellíos2=Cresswell|nome3=NP|apellíos3=Ashmore|nome4=NA|apellíos4=Clark|nome5=AD|apellíos5=Evans|títulu=Non evidence for Sparrowhawks selecting Redshanks according to size or condition|revista=Journal of Avian Biology|allugamientu=Oxford|editorial=Nordic Society Oikos/Blackwell Publishers|volume=30|númberu=1|mes=setiembre|añu=1999|páxines=31-39|doi=10.2307/3677240|jstor=3677240|issn=0908-8857|oclc=5554215900}}</ref> Otru estudiu amosó que'l riesgu de depredación por ferres y [[Accipiter gentilis|azores]] (''[[Accipiter gentilis|A. gentilis]]'') multiplicábase por 25 si la presa taba infestada col parásitu [[hematofaxia|hematófagu]] ''[[Leucocytozoon]]'', y les aves con [[Plasmodium relictum|malaria aviar]] teníen 16 vegaes más probabilidaes de morrer aniquilaes.<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://www.vetscite.org/publish/items/003712/index.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120223085037/http://www.vetscite.org/publish/items/003712/index.html|fechaarchivu=23 de febreru de 2012|títulu=Parasites may help put songbirds on this European sparrowhawk's dinner plate|ubicación=Washington D. C.|obra=Veterinary Sciences Tomorrow|editorial=American Association for the Advancement of Science|fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref>
[[Archivu:Eurasian Sparrowhawk and prey.ogv|thumb|thumbtime=0:50|Videu d'un ferre sometiendo un palombu.]]

Mientres la persecución, el ferre pue viaxar 2-3&nbsp;[[quilómetru|km]] per día. Álzase percima de los árboles na mayor parte de les vegaes que quier presumir del so territoriu, asomase pa remanar el so territoriu, y pa faer viaxes más llargos.<ref name="Grzimek1972">{{Cita llibru|idioma=fr|nome-editor=Bernhard|apellíu-editor=Grzimek|enllace-editor=Bernhard Grzimek|serie=Le Monde animal en 13 volúmenes : Encyclopédie de la vie des bêtes|volume=VII|títulu=Oiseaux 1|allugamientu=Zúrich|editorial=Éditions Stauffacher S.A.|añu=1972|edición=Primer|capítulu=XV: Vautours américains, Secrétaires et Accipitridés|páxines=358-359|isbn=3-287-00210-4|oclc=489777029}}</ref> Un estudiu fechu nuna zona montiega de [[Noruega]] atopó que'l tamañu permediu del territoriu yera de 9.2&nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] nos machos y 12.3&nbsp;km² nes femes; otros estudios fechos en [[Gran Bretaña]] atoparon territorios más pequeños, lo que podría esplicase con que les tierres menos granibles en [[Noruega]] tán asociaes con densidaes menores de preses.<ref name="Selås1999">{{cita publicación|idioma=en|nome1=V|apellíos1=Selås|nome2=T|apellíos2=Rafoss|títulu=Ranging behaviour and foraging habitats of breeding Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' in a continuous forested area in Norway|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=141|númberu=2|mes=abril|añu=1999|páxines=269-276|doi=10.1111/j.1474-919X.1999.tb07549.x|issn=0019-1019|oclc=5157014496}}</ref>

=== Reproducción ===
==== Construcción del nial ====

El ferre reproduzse en montes de gran estensión, xeneralmente de [[monte de coníferes|coníferes]] o [[monte mistu|mistos]], prefiriendo los montes nin mui abiertos o demasiáu mestos pa poder volar con llibertá. El [[Nieru|nial]] pue alcontrase na forca d'un árbol, cerca del tueru y, dacuando na base de dos o tres rames, nuna caña horizontal allugada na parte inferior del [[Dosel arboreu|dosel]], o cerca de la parte cimera d'un gran arbustu. L'ave prefier les [[Pinidae|coníferes]] si tán disponibles,<ref name="Cramp2004" /> con una preferencia particular poles [[Picea|picees]].<ref name="Grzimek1972" /> Constrúi un nial nuevu añalmente, polo xeneral cerca del nial del añu anterior; delles vegaes sobre los restos d'un nial abandonáu d'un [[Columba palumbus|palombu bravu]], o un [[corvus macrorhynchos]] —daqué que ''Acc. nisus melaschistos'' fai con frecuencia—.<ref name="Ali1978" /> El machu lleva a cabu'l trabayu esencial de la construcción. La estructura, fecha de ramines sueltes que miden hasta 60&nbsp;cm de llargu, tien un diámetru permediu de 60&nbsp;cm. Pal allugamientu, añaden un revestimientu de ramines fines o cachos de corteya.<ref name="Cramp2004" />

Mientres la temporada de reproducción, el machu adultu pierde daqué de pesu yá que s'encarga de l'alimentación de la so pareya hasta que ponga los güevos, y tamién cuando los pichones son grandes y riquen más comida. El pesu de les femes adultes algama'l so puntu máximu en mayu, pola [[puesta (güevos)|puesta]], y un mínimu n'agostu cuando se completó'l ciclu reproductivu. El númberu de güevos y l'ésitu reproductivu depende del caltenimientu d'un pesu altu de la fema.<ref name="Newton1983">{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Newton|nome2=M|apellíos2=Marquiss|nome3=A|apellíos3=Village|url=http://elibrary.unm.edu/sora/Auk/v100n02/p0344-p0354.pdf|títulu=Weights, breeding, and survival in European Sparrowhawks|añu=1993|mes=abril|revista=The Auk|volume=100|númberu=2|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Ornithologists' Union/University of California Press|páxines=344-354|jstor=4086530|issn=0004-8038|oclc=5550942401|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120103204148/http://elibrary.unm.edu/sora/Auk/v100n02/p0344-p0354.pdf|archivedate=2012-01-03|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> La mayor parte de los ferres permanecen nel so territoriu mientres una sola temporada de cría, otros lleguen a tar nel mesmu hasta ocho años. Polo xeneral, un cambéu de pareya o intentos fallíos na reproducción resulten nun cambéu de territoriu; les aves de mayor edá tienden a tar nel mesmu llugar. Les aves que caltienen el so territoriu tienen un mayor ésitu reproductivu, constante cada añu. Aquelles femes que camuden de territoriu tien un mayor ésitu al añu siguiente.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=I|apellíos=Newton|url=http://www.avibirds.com/pdf/S/Sperwer1.pdf|títulu=Causes and consequences of breeding dispersal in the Sparrowhawk ''Accipiter nisus''|revista=Ardea|allugamientu=Ámsterdam|editorial=Nederlandse Ornithlogische Unie|volume=89|añu=2001|páxines=143-154|oclc=704103950|doi=10.1525/auk.2013.12244}}</ref> N'[[Europa Central]], el ferre, lo mesmo que'l [[Accipiter gentilis|azor]] (''A. gentilis''), «neutraliza» un área alredor del so nial nel que nun va cazar o depredará. Ellí lleguen munches aves pequeñes a añerar, yá que se sienten protexíes de los depredadores pola presencia d'un par d'aves de presa.<ref name="Grzimek1972" />

==== Puesta y eclosión ====
[[Imaxe:Accipiter nisus MHNT.jpg|thumb|right|Güevos de '' A. nisus'' calteníos nel [[muséu de Toulouse]].]]
La fema [[puesta (güevos)|pon]] los [[güevu (bioloxía)|güevos]] a finales de mayu o xunu.<ref name="oiseaux" /> Son de color azul claro con munches manches marrones; pero si son recoyíos, pierden el so color de fondu col tiempu.<ref name="Walters1994">{{Cita llibru|idioma=en|nome=Michael|apellíos=Walters|títulu=Eyewitness Handbooks: Birds' Eggs, Dorling Kindersley|allugamientu=Nueva York|editorial=Dorling Kindersley, Inc|añu=1994|isbn=1-56458-175-6|oclc=731382258|páxina=57}}</ref> Cada güevu mide 35-46&nbsp;x&nbsp;28-35&nbsp;mm y tien un pesu d'aproximao 22.5&nbsp;g,<ref name="Walters1994" /> de los que'l 8&nbsp;% correspuende al [[pulgu de güevu|cascarón]].<ref name="Robinson" /> La calidá de los güevos pue tornar por un tamañu y masa inferior, cascarón finu y fráxil, contestura y [[porosidá]] anormales, y presencia de contaminantes ([[Diclorodifenildicloroetilenu|DDE]], [[Bifenilos policloraos|PCB]], [[dieldrina|HEOD]] y [[mercuriu (elementu)|Hg]]). La perda d'agua ta correlacionada con índices de polución y acumuladura de metales pesaos, que débense a l'añeramientu en zones contaminaes.<ref name="Frumkin1989">{{cita publicación|idioma=en|apellíos=Frumkin|nome=Ron|añu=1989|url=http://sora.unm.edu/node/53149|títulu=Egg quality, nestling development and dispersal in the sparrowhawk (''Accipiter nisus'')|revista=The journal of raptor research|allugamientu=Hastings|editorial=The Raptor Research Foundation, Inc|volume=23|númberu=3|páxina=123|issn=2162-4569|oclc=44887683}}</ref>

La puesta consiste de trés a seis güevos,<ref name="Grzimek1972" /> pero ye común atopar niales con cuatro o cinco. La puesta faise davezu pela mañana, con un intervalu de dos a tres díes ente cada güevu. Si la puesta llega a perdese, la fema puede restituyila con dos güevos más, anque estos güevos son de menor tamañu.<ref name="Cramp2004" /> El güesu tarsometatarsu en nacíos de güevos grandes creció en menor tiempu y con un tamañu mayor que los nacíos de güevos pequeños.<ref name="Frumkin1989" /> La [[incubación]] faise pola fema, una y bones el cuerpu del machu, más pequeñu, nun podría cubrir tola puesta;<ref name="Grzimek1972" /> la fema empieza a guarar al poner el segundu o terceru güevu. Cada unu [[eclosión|eclosiona]] dempués de 33 a 35 díes d'incubación; en casu de que la incubación seya difícil el tiempu total que va ocupar la fema va ser de cuatro a cinco selmanes.<ref name="oiseaux" /> Mientres esti periodu, el machu alimenta a la fema.

==== Crecedera de les críes ====
El [[plumón]] de los pitucos ye curtiu, escasu y dafechu blancu. Son [[altricial]]es y la fema aliméntalos con preses espenaes pol machu mientres los primeres 8 a 14 díes de vida. Darréu siguen siendo alimentaos por dambos padres, pero son a consumir la presa por sigo mesmos. El segundu plumaxe xuvenil ye llanudu y marrón. El machu tresporta preses prindaes al nial hasta seis vegaes al día la primer selmana, la cifra xube a ocho vegaes al día na tercer selmana y diez vegaes al día la última selmana que los mozos tán nel nial, pa cuando la fema empieza a cazar tamién.<ref name="Cramp2004" />

[[Archivu:Accipiter nisus Forst Jungfernheide 080610.jpg|thumb|Gavilanes pitucos.]]Ente los díes 24 y 28 dempués de la eclosión, les críes empiecen a posase nes cañes cercanes al nial y a intentar el so primer vuelu. Son alimentaes polos sos padres mientres 28 a 30 díes más, y tan cerca del nial el tiempu necesariu pa daprender a esnalar. Los mozos independícense dempués de que los sos padres dexen d'alimentalos.{{harvnp|Newton|1986|p=213}} Tolos pichones reciben la mesma cantidá d'alimentu, pero los pitucos machos, que tienen aproximao la metá del tamañu de les femes, maurecen más rápido y paecen llistos p'abandonar el nial enantes.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=GH|apellíos=Sherley|títulu=Parental investment, size sexual dimorphism, and sex ratio in the rifleman ''Acanthisitta chloris''|url=https://books.google.com/?id=ASI4AAAAIAAJ&pg=PA216#v=onepage&f=false|revista=New Zealand Journal of Zoology|allugamientu=Wellington|editorial=The Royal Society of New Zealand|volume=20|númberu=3|mes=xunetu|páxines=211-217|añu=1993|issn=0301-4223|oclc=4814558491}}</ref><ref name="Frumkin1989" /> La edá d'emancipación correllaciónase negativamente col aumentu de pesu na edá prematura.<ref name="Frumkin1989" /> El maduror sexual algámase dempués d'unu a tres años.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|p=158}}

=== Demografía, depredadores y parásitos === 
Na [[viesca d'Ae]], nel suroeste d'[[Escocia]], un estudiu demostró que'l 21&nbsp;% de les críes morrió dempués de dos díes pola mor del insuficiente suministru d'agua, depredación o porque los padres abandonaron el nial.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=D|apellíos=Moss|títulu=Growth of nestling sparrowhawks (''Accipiter nisus'')|revista=Journal of Zoology|editorial=[[Sociedá Zoolóxica de Londres]]|ubicación=Londres|volume=187|númberu=3|mes=marzu|añu=1978|páxines=297-314|issn=0952-8369|oclc=5154310638}}</ref>

La edá más avanzada que se conoz a la que llegó un ferre ye de venti años y tres meses, tratábase d'un individuu atopáu muertu en [[Dinamarca]] que fuera [[Aniellamentu d'aves|anielláu]];<ref>{{cita web|idioma=en|títulu=European Longevity Records|url=http://www.euring.org/data_and_codes/longevity-voous.htm|obra=EURING|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> sicasí, la esperanza de vida típica ye solu cuatro años. L'analís de datos fechu pola [[British Trust for Ornithology]] amuesa que la proporción de moces que sobreviven el primer añu ye del 34&nbsp;%; la sobrevivencia n'adultos d'un añu a otru ye del 69&nbsp;%.<ref name="Robinson" /> Nel so primer añu de vida les aves pesen menos que los adultos y son particularmente llixeres nos dos primeros meses dempués de la emancipación. Dablemente tengan una tasa de mortalidá alta mientres esti periodu, especialmente ente los machos nuevos.<ref name="Newton1983" /> Un estudiu fechu nel sur d'Escocia suxirió que la mortalidá alta nos machos nuevos podría ser el resultáu del tamañu pequeñu y el de les sos preses, lo que-y obliga a alimentase por sigo mesmos (yá nun yera obligación de los padres) y a cazar más frecuentemente. El tamañu pequeñu tamién llenda la variedá de preses que puede cazar. Envaloróse que'l pesu permediu de les femes podría ayuda-y a sobrevivir siete díes ensin comida, tres díes más qu'un machu de pesu permediu.{{harvnp|Newton|1986|pp=291-294}} Otru estudiu de les femes atopó «pruebes sólides» de que la tasa de sobrevivencia aumentó mientres los trés primeros años de vida y depués menguó nos últimos cinco o seis años. La [[senescencia]] foi la causa d'esti amenorgamientu.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Newton|nome2=P|apellíos2=Rothery|nome3=I|apellíos3=Wyllie|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/119166935/abstract|títulu=Age-related survival in female Sparrowhawks ''Accipiter nisus''|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=139|númberu=1|mes=xineru|añu=1997|páxines=25-30|doi=10.1111/j.1474-919X.1997.tb04500.x|issn=0019-1019|oclc=5157009671|suscripción=sí|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200405210628/http://www3.interscience.wiley.com/journal/119166935/abstract|archivedate=2020-04-05|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> Tamién s'atoparon grandes variaciones intraespecíficas na densidá-dependencia de la [[dinámica de poblaciones]], y tales cambeos tornaben a un puntu d'equilibriu n'aproximao 1.7 a 22.5 años.<ref>{{cita publicación|idioma=en|apellíos1=Saether|nome1=BE|apellíu2=Lande|nome2=R|apellíos3=Engen|nome3=S|apellíos4=Weimerskirch|nome4=H|apellíos5=Lillegård|nome5=M|apellíos6=Altwegg|nome6=R|apellíos7=Becker|nome7=PH|apellíos8=Bregnballe|nome8=T|apellíos9=Brommer|nome9=JE|apellíos10=McCleery|nome10=RH|apellíos11=Merilä|nome11=J|apellíos12=Nyholm|nome12=Y|apellíos13=Rendell|nome13=W|apellíos14=Robertson|nome14=RR|apellíos15=Tryjanowski|nome15=P|apellíos16=Visser|nome16=ME|día=7|mes=xunetu|añu=2005|url=http://www.math.ntnu.no/~steinaen/papers/nature_2005.pdf|títulu=Generation time and temporal scaling of bird population dynamics|revista=[[Nature]]|volume=436|númberu=7047|páxines=99-102|ubicación=Londres|editorial=Macmillan Journals, Ltd.|doi=10.1038/nature03666|pmid=16001068|issn=0028-0836|oclc=110747726|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081031161424/http://www.math.ntnu.no/~steinaen/papers/nature_2005.pdf|archivedate=2008-10-31|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref>

[[Archivu:Dujardin 1845 Planche 2 - A1 Trichosoma dispar.png|thumb|''Eucoleus desemeyáu'', unu de los parásitos atopaos nel ferre.]]Los depredadores naturales del ferre son la [[Tyto alba|curuxa]] (''[[Tyto alba]]''), el [[Strix aluco|gárabu]] (''[[Strix aluco]]''), l'[[Accipiter gentilis|azor]] (''A. gentilis''), el [[Falco peregrinus|falcón]] (''[[Falco peregrinus]]''), l'[[Aquila chrysaetos|águila prieta]] (''[[Aquila chrysaetos]]''), los [[Uxu|uxos]] del xéneru ''[[Bubo bubo|Bubo]]'', les [[Vulpini|raposes]], la [[Martes foina|fuina]] (''[[Martes foina]]'') y la [[Martes martes|fuína de papu mariellu]] (''[[Martes martes|M. martes]]'').<ref name="Holloway1996">{{Cita llibru|idioma=en|nome=S|apellíos=Holloway|títulu=The Historical Atlas of Breeding Birds in Britain and Ireland|ubicación=Londres|editorial=T. & A.D. Poyser Ltd|añu=1996|isbn=0-85661-094-1|oclc=34510244|páxines=116-117}}</ref> El [[parásitu]] ''[[Leucocytozoon toddi]]'' pue tresmitise de los padres a los pitucos cuando inda ta nel nial, una y bones l'amenorgáu espaciu compartíu ente cada ave facilita l'espardimientu.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=RW|apellíos1=Ashford|nome2=I|apellíos2=Wyllie|nome3=I|apellíos3=Newton|títulu=''Leucocytozoon toddi'' in British sparrowhawks ''Accipiter nisus'': observations on the dynamics of infection|revista=Journal of Natural History|ubicación=Londres|editorial=[[Taylor and Francis]]|volume=24|númberu=5|añu=1990|páxines=1101-1107|doi=10.1080/00222939000770691|issn=0022-2933|oclc=364679279}}</ref> El ferre pue ser el anfitrión de munchos parásitos, como l'[[Acanthocephala|acantocéfalu]] ''[[Centrorhynchus magnus]]'', los [[Cestoda|cestodos]] ''[[Mesocestoides perlatus]]'' y ''[[Cladotaenia globifera]]'', los [[Nematoda|nematodos]] ''[[Synhimantus laticeps]]'', ''[[Ascaris depressa]]'', ''[[Porrocaecum angusticolle]]'', ''[[Porrocaecum depressum]]'', ''[[Diplotriaena falconis]]'', ''[[Hamatospiculum accipitris]]'', ''[[Chandlerella natali]]'', ''[[Gnathostoma spinigerum]]'', ''[[Habronema leptoptera]]'', ''[[Microtetrameres]]'' sp., ''[[Physaloptera alata]]'', ''[[Physocephalus sexalatus]]'', ''[[Spirocerca lupi]]'', ''[[Cyathostoma lari]]'', ''[[Baruscapillaria falconis]]'', ''[[Capillaria tenuissima (nématode)|Capillaria tenuissima]]'' y ''[[Eucoleus desemeyáu]]'', y los [[Trematoda|trematodos]] ''[[Brachylecithum strigis]]'', ''[[Neodiplostomum spathula]]'', ''[[Neodiplostomum spathoides]]'', ''[[Plagiorchis elegans]]'', ''[[Plagiorchis maculosus]]'', ''[[Prosthogonimus cuneatus]]'' y ''[[Strigea falconis]]''.<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://www.nhm.ac.uk/research-curation/scientific-resources/taxonomy-systematics/host-parasites/database/results.jsp?dbfnsStartRow=30&fmhostgenus=Starts+with&fmhostspecies=Starts+with&fmparagenus=Starts+with&fmparaspecies=Starts+with&fmsubgroup=Starts+with&groupby=parasite&hostgenus=Accipiter&hostspecies=nisus&hstate=&location=&paragenus=&paragroup=&paraspecies=&pstatus=&search=Search&showgrouping=on&showhosts=on&showparasites=on&showrefs=on&subgroup=|títulu=Host-parasite database - ''Accipiter nisus''|ubicación=Londres|editorial=Natural History Museum|fechaaccesu=18 de xineru de 2015}}</ref>

{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|anchu_total=500|perrow=3/4|títulu=Principales depredadores del ferre|fondu_de_títulu=#FFE4B5|semeya1=Tyto alba (Scopoli, 1769).jpg|testu1=[[Tyto alba|Curuxa]].|semeya2=Strix aluco (Linnaeus, 1758).jpg|anchu1=1813|alto1=2212|testu2=[[Strix aluco|Gárabu]].|anchu2=1654|alto2=2082|semeya3=Jastrząb mlody.jpg|testu3=[[Accipiter gentilis|azor]].|anchu3=2500|alto3=2448|semeya4=MPB Papa Falcon (8948784670).jpg|testu4=[[Falco peregrinus|Falcón]].|anchu4=3456|alto4=5184|semeya5=Steinadler Aquila chrysaetos frontal Richard Bartz.jpg|testu5=[[Aquila chrysaetos|Águila prieta]].|anchu5=1545|alto5=2000|semeya6=Bubo bubo -Potter Park Zoo, Michigan, USA-8a (1).jpg|testu6=[[Bubo bubo|Uxu]].|anchu6=1867|alto6=2800|semeya7=Fox (5302090111).jpg|testu7=[[Vulpini|Raposa]].|anchu7=2345|alto7=2674}}

== Distribución y hábitat ==
[[Archivu:Accipiter nisus 1 (Martin Mecnarowski).jpg|thumb|Exemplar fotografiáu na [[República Checa]].]]La distribución de la especie estiéndese per toles rexones [[zona templada|templaes]] y [[clima subtropical|subtropicales]] del [[Vieyu Mundu]]. El ferre vive o reproduzse nun área envalorada de 23.1 millones de [[quilómetru cuadráu|km²]].<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://www.birdlife.org/datazone/speciesfactsheet.php?id=3455|títulu=Eurasian Sparrowhawk (''Accipiter nisus'') - BirdLife Species Factsheet|editorial=BirdLife International|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> Ye una de les aves de presa más comunes d'Europa, xunto a la [[Falco tinnunculus|peñerina]] ([[Falco tinnunculus|''Falco tinnunculus'']]) y el [[Buteo buteo|buzacu]] ([[Buteo buteo|''Buteo buteo'']]).<ref name="Forsman1999">{{cita publicación|idioma=en|nome=Dick|apellíos=Forsman|títulu=The Raptors of Europe and The Middle East: a Handbook of Field Identification|ubicación=Londres|editorial=Poyser|añu=1999|isbn=978-0-856-61098-1|oclc=36051147|páxines=244-255}}</ref> La especie ye común na mayoría de les zones montiegues de la distribución xeográfica y tamién nes zones más abiertes con árboles esvalixaos.<ref name="Jonsson1996">{{Cita llibru|idioma=en|nome=Lars|apellíos=Jonsson|títulu=Birds of Europe|ubicación=Londres|editorial=Christopher Helm|añu=1996|isbn=0-7136-4422-2|oclc=60264950|páxines=134-135}}</ref> El ferre prefier cazar cerca de les veres de los montes, pero puede acesmar y atrapar preses (en particular, aves migratories) en cualquier hábitat.<ref name="Forsman1999" /> La creciente proporción de montes de mediana edá, creaos por téuniques forestales modernes, benefició a la especie, según un estudiu noruegu.<ref name="Selås1999" /> A diferencia del so pariente, l'azor, puede vese al ferre en xardinos y zones urbanes,<ref name="BTOGardenBirdwatch">{{cita web|idioma=en|url=http://www.bto.org/volunteer-surveys/gbw/gardens-wildlife/garden-birds/a-z-garden-birds/sparrowhawk|títulu=Sparrowhawk|obra=BTO Garden Birdwatch|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> ya inclusive reproducise nos parques de les ciudaes.<ref name="Jonsson1996" />

[[Archivu:Deciduous woodland near Loch Sunart - geograph.org.uk - 957595.jpg|thumb|Los montes con [[Planifoliu|árboles de fueya ancho]] son un hábitat típicu d'añeramientu y caza pal ferre.]]Les poblaciones de rexones fríes del norte d'Europa y Asia migren escontra'l sur pel iviernu, y lleguen a llugares como'l norte d'África (dalgunos tan alloñaos como [[África Occidental|África ecuatorial]] oriental) o la [[India]]. Los individuos de poblaciones sureñes son residentes añales o esperdíguense fuera de la temporada de reproducción. Los mozos empiecen la so migración primero que los adultos y les femes nueves son les primeres en partir primero que los machos nuevos.<ref name="Forsman1999" /> Un analís de los datos d'aves anillaes recoyíes en Helgoland (n'[[Alemaña]]) amosó que los machos viaxaron una mayor distancia y con mayor frecuencia que les femes; n'otra observación con aves anillaes en [[Kaliningráu]], viaxaron una distancia permediu de 1328&nbsp;km nos machos y 927&nbsp;km nes femes enantes de la recaptura.<ref name="Cramp2004" />

== Taxonomía y sistemática ==
=== Taxonomía ===
[[Archivu:Scylla et Nisus Nicolas-André Monsiau.jpg|thumb|130px||Escila nel momentu que-y cortó'l guedeya púrpura al so padre. Grabáu de 1806 por [[Nicolas-André Monsiau|Monsiau]].]]La especie describióse en 1758 pol naturalista suecu [[Carlos Linneo]] nel so llibru ''[[Systema naturae]]'' y col protónimu ''Falco nisus''<ref name="L.1758">{{Cita llibru|apellíos=Linnæus|nome=Carolus| enllaceautor=Carlos Linneo| títulu=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis|idioma=el volume=I|edición=Décima|allugamientu=[[Estocolmu]]|editorial=Holmiae (Laurentii Salvii)|añu=1758|capítulu=Aves|urlcapítulu=http://www.archive.org/stream/carolilinnaeisy00gesegoog#page/n101/mode/2up|doi=10.5962/bhl.title.542|páxina=92|oclc=49076342|isbn=978-0-66-553008-1|id=03022973}} {{cita|F[alco] cera viridi, pedibus flavis, pectore albu fuſco undulato, cauda faſciis nigricantibus. […]
Columbis Paſſeribuſque inſyſlos tos; venatur egregie Alaudas, eoque utimur in aucupiis.}}</ref> (que depués movióse al so actual xéneru, ''Accipiter'', en 1760 por [[Mathurin Jacques Brisson]]).<ref>{{Cita llibru|idioma=fr|nome=MJ|apellíos=Brisson|enllaceautor=Mathurin Jacques Brisson|títulu=Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espèces & leurs variétés|volume=I|allugamientu=París|editorial=Chez C.J.-B. Bauche|añu=1760|páxines=28, 310|doi=10.5962/bhl.title.51902|oclc=17476120}}</ref>

=== Sistemática ===
{{imaxe múltiple|posición_tabla=right|direición=horizontal|anchu_total=325|semeya1=Accipiter nisus 1876.jpg|testu1=Un machu y una fema ilustraos por [[John Gerrard Keulemans]].|anchu1=2130|alto1=2480|semeya2=AccipiterGrantiKeulemans.jpg|testu2=''A. nisus granti''. Ilustración por {{esd|J. G. Keulemans}}.|anchu2=1848|alto2=2944}}El '''ferre''' forma una [[superespecie]] xunto al ''[[Accipiter rufiventris]]'' d'África oriental y meridional, y posiblemente col ''[[Accipiter madagascariensis]]''.<ref name="Ferguson2001">{{Cita llibru|idioma=en|nome1=James|apellíos1=Ferguson-Lees|nome2=David A|apellíos2=Christie|títulu=Raptors of the World|ubicación=Londres|editorial=Christopher Helm|añu=2001|isbn=0-7136-8026-1|oclc=701718538|páxines=578-581}}</ref> Les variaciones morfolóxiques formen una variación [[clina|clinal]] na que les aves europees occidentales a orientales crecen más grandes y con plumaxe más claru.<ref name="Baker1993">{{Cita llibru|idioma=en|nome=Kevin|apellíos=Baker|títulu=Identification Guide to European Non-Passerines|serie=BTO Field Guide|númberu=24|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|añu=1993|isbn=0-903793-18-0|oclc=31315831|páxines=174-176}}</ref> En Gran Bretaña, los ferres que viven al norte son más grandes que los sos equivalentes australes: por cada grau más al norte, la [[cuerda máxima]] (l'indicador de tamañu corporal más confiable) aumenta 0.86&nbsp;mm nos machos y 0.75&nbsp;mm nes femes.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=I|apellíos1=Wyllie|nome2=I|apellíos2=Newton|url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/120817670/abstract|títulu=Llatitudinal variation in the body-size of Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' within Britain|revista=Ibis|allugamientu=Tring|editorial=British Ornithologists' Union|volume=136|númberu=4|mes=ochobre|añu=1993|páxines=434-440|doi=10.1111/j.1474-919X.1994.tb01118.x|issn=0019-1019|oclc=5157004662|suscripción=sí|archiveurl=https://archive.today/20121018131902/http://www3.interscience.wiley.com/journal/120817670/abstract|archivedate=2012-10-18|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref>

El [[Congresu Ornitolóxicu Internacional]] (versión 5.3, 2015)<ref name="COI">Gill, F; Donsker, D, eds. (2015). «[http://www.worldbirdnames.org/bow/raptors/ New World vultures, Secretarybird, kites, hawks & eagles]» ''IOC World Bird List (v.5.3)'' pol [[Congresu Ornitolóxicu Internacional]] {{n'idioma|en}}. Consultáu'l 23 de xunetu de 2015.</ref> y l'ornitólogu británicu Alan P. Peterson<ref>Peterson, Alan P. «[http://www.zoonomen.net/avtax/acci.html '' Accipiter nisus'' (Linnaeus, 1758) nel orde Accipitriformes]» {{n'idioma|en}}.</ref> reconocen siete [[subespecie|subespecies]]:

* ''A. n. nisus'' <small>([[Carlos Linneo|Linnaeus]], 1758)</small>,<ref name="L.1758" /> la subespecie tipu, habita dende Europa hasta'l suroeste de [[Siberia]] y [[Asia Central]].<ref name="COI" /> Les poblaciones septentrionales migren al sur pa ivernar nel [[mar Mediterraneu|Mediterraneu]], el nordés d'[[África]], la [[Arabia|península arábiga]] o [[Paquistán]].
* ''A. n. nisosimilis'' <small>([[Samuel Richard Tickell|Tickell]], 1833)</small><ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=SR|apellíos=Tickell|url=http://archive.org/stream/journalofasiatic02asia#page/570/mode/2up|títulu=List of Birds, collected in the Jungles of Borabhúm and Dholbhúm|revista=Journal of the Asiatic Society of Bengal|allugamientu=Calcuta|editorial=Bishop's College Press|volume=2|añu=1833|páxina=571}}</ref> habita dende'l noroeste de Siberia hasta'l norte de [[China]] y [[Xapón]].<ref name="COI" /> Esta subespecie ye dafechu migratoria: pasa l'iviernu en Paquistán y la 'India, y llega al este travesando'l [[Sureste Asiáticu]], el sur de China hasta [[Corea]] y Xapón. Inclusive dellos individuos lleguen hasta África. Ye bien asemeyada a la subespecie tipu, pero llixeramente más grande.<ref>{{cita web|idioma=en|nome1=Vladilen|apellíos1=Karasyov|nome2=Askar|apellíos2=Isabekov|url=http://www.birds.kz/species.php?species=85&l=en|títulu=Common Sparrowhawk (''Accipiter nisus'')|obra=Birds of Kazakhstan|allugamientu=Astaná|editorial=Kazakhstan birdwatching community|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150407051255/http://www.birds.kz/species.php?species=85&l=en|fechaarchivu=2015-04-07}}</ref>
* ''A. n. dementjevi'' <small>[[Leo Stepanian|Stepanyan]], 1958</small> habita nos [[Tian Shan|montes Tian]], n'[[Asia Central]];<ref name="COI" /> dellos autores considérenlu [[sinonimia (bioloxía)|sinónimu]] de ''A. n. nisosimilis''.
* ''A. n. melaschistos'' <small>[[Allan Octavian Hume|Hume]], 1869</small> habita nel este d'[[Afganistán]] hasta'l suroeste de China;<ref name="COI" /> añera nos montes afganistanos y en tol cordal del [[Himalaya]] nel sur del [[Tíbet]] hasta l'oeste de China, pero nos iviernos baxa a les llanures d'[[Asia del Sur|Asia Meridional]]. Ye más grande que ''nisosimilis''<ref name="Ferguson2001" /> y la cola ye más llarga.<ref name="Rasmussen2005" /> Les partes cimeres tienen coloración gris cayuela y son más escures, y franxes acolorataes son distintes nel envés.<ref name="Ferguson2001" />
* ''A. n. wolterstorffi'' <small>[[Otto Kleinschmidt|O. Kleinschmidt]], 1901</small> vive en [[Córcega]] y en [[Cerdeña]].<ref name="COI" /> Esta ye la subespecie más pequeña de toes;<ref name="Baker1993" /> les partes cimeres son más escures y el banduyu tien franxes más grueses que la subespecie nominal.<ref name="Cramp2004" />
* ''A. n. punicus'' <small>[[Carlo von Erlanger|Erlanger]], 1897</small> habita nel noroeste d'África.<ref name="COI" /> Ye grande y con plumaxe claru,<ref name="Génsbøl2008">{{Cita llibru|idioma=en|nome=Benny|apellíos=Génsbøl|títulu=Birds of Prey|ubicación=Londres|editorial=Collins|añu=2008|isbn=0-00-724814-8|oclc=233007220|páxines=146-153}}</ref> y bien asemeyáu a ''A. n. nisus''.<ref name="Cramp2004" />
* ''A. n. granti'' <small>[[Richard Bowdler Sharpe|Sharpe]], 1890</small> —que'l so epítetu específicu conmemora al coleicionista del [[tipu nomenclatural|tipu]], [[William Robert Ogilvie-Grant]]—<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=RB|apellíos=Sharpe|enllaceautor=Richard Bowdler Sharpe|títulu=On a new Sparrow-Hawk from Madeira|revista=Annals and Magazine of Natural History|serie=Sixth series|volume=5|númberu=30|ubicación=Londres|editorial=Taylor and Francis|añu=1890|páxina=485|issn=0374-5481|oclc=4806281526}}</ref> habita namái en [[Madeira]] y nes [[Canaries|islles Canaries]].<ref name="COI" /> Ye más pequeñu, escuru<ref name="Génsbøl2008" /> y presenta más franxes llonxitudinales nel pechu que la subespecie tipu.

== Rellación col ser humanu ==
=== Amenaces y caltenimientu ===
==== Axentes contaminantes ====
[[Archivu:DDT.svg|thumb|Estructura química del [[DDT|diclorodifeniltricloroetanu]] (DDT), insecticida organocloráu bien usáu nos años 1940-1950.]]
La población de ferres esbarrumbóse na segunda metá del sieglu {{versalita|xx}}.<ref name="Forsman1999" /> Esti amenorgamientu coincidió cola introducción en 1956 d'[[insecticida|insecticides]] [[organocloraos]] como [[aldrina]], [[dieldrina]] y [[heptacloru]], usaos pal tratamientu de [[Semiente|granes]] na [[agricultura]]. Los productos químicos que s'[[bioacumulación|atroparon]] nos cuerpos de les aves [[granívoru|que s'alimenten de granes]] tuvieron efeutos nocivos nos sos depredadores, como l'azor o'l falcón: cáscares de güevu mui delgas y que frañaben mientres la incubación;<ref name="BTOGardenBirdwatch" /> los adultos podíen envelenase por concentraciones letales del insecticida.<ref name="Walker2001">{{Cita llibru|idioma=en|nome=CH|apellíos=Walker|url=https://books.google.com/books?id=cy7xecPswgcC&pg=RA1-PA113&lpg=RA1-PA113#PRA1-PA113,M1|títulu=Organic Pollutants: An Ecotoxicological Perspective|editorial=CRC Press|ubicación=Londres|añu=2001|isbn=0-7484-0962-9|oclc=50657593|páxina=113}}</ref> Estes sustancies tamién puen causar irritabilidá, convulsiones y desorientación nes aves adultes.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome1=CH|apellíos1=Walker|nome2=SP|apellíos2=Hopkin|nome3=RM|apellíos3=Sibly|url=|títulu=Principles of Ecotoxicology|edición=Segunda|ubicación=Londres|editorial=Taylor and Francis|añu=2001|isbn=0-7484-0940-8|oclc=43845582|páxina=211}}</ref> Nel oeste d'Alemaña y enantes de los [[años 1950|años cincuenta]], casi'l 80&nbsp;% de los niales tenía pitucos volantones, frente al 54&nbsp;% que se contabilizó nos [[años 1960|años sesenta]] y [[años 1970|setenta]].{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|pp=92-93}} Nel Reinu Xuníu, la especie cuasi sumió n'[[Anglia Oriental]], onde más s'usaron los mentaos productos químicos; nel oeste y el norte, onde nun s'usaron los pesticides, nun hubo amenorgamientu de la población.<ref name="Walker2001" /> La [[Royal Society for the Protection of Birds|Real Sociedá pa la Proteición de les Aves]] adquirió la reserva natural Coombes Valley en [[Staffordshire]], porque yera l'únicu sitiu de reproducción de l'ave que quedaba nos [[Midlands (Inglaterra)|Midlands]] d'Inglaterra.<ref name="Cocker2005">{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Mark|apellíos1=Cocker|nome2=Richard|apellíos2=Mabey|url=https://books.google.com/books?id=OjwgAQAAIAAJ|títulu=Birds Britannica|ubicación=Londres|editorial=Chatto & Windus|añu=2005|isbn=0-7011-6907-9|oclc=60512849|páxines=127-131}}</ref>

[[Archivu:Épervier mort.JPG|thumb|Cadabre d'un ferre en Francia.]]Darréu que la especie ta protexida en [[Bélxica]] y [[Francia]], y que l'usu de dellos pesticides remanentes —incluyendo DDT— ta prohibíu, les poblaciones recuperáronse, dempués de la década de 1970, en Bélxica, Francia, [[Suiza]] y [[Luxemburgu]]. Nel Reinu Xuníu, la población retomó'l ritmu de crecedera col abandonu de los pesticides dende 1975:<ref name="Walker2001" /> aumentó nun 108&nbsp;% ente 1970 y 2005, pero menguó nun 1&nbsp;% ente 1994 y 2006.<ref name="Gibbons2007">{{Cita llibru|idioma=en|nome1=DM|apellíos1=Gibbons|nome2=A|apellíos2=Amar|nome3=GQA|apellíos3=Anderson|apellíos4=Bolton|nome4=M|apellíos5=Bradbury|nome5=RB|apellíos6=Eaton|nome6=MA|apellíos7=Evans|nome7=AD|apellíos8=Grant|nome8=MC|apellíos9=Gregory|nome9=RD|apellíos10=Hilton|nome10=GM|apellíos11=Hirons|nome11=GJM|apellíos12=Hughes|nome12=J|apellíos13=Johnstone|nome13=I|apellíos14=Newbery|nome14=P|apellíos15=Peach|nome15=WJ|apellíos16=Ratcliffe|nome16=N|apellíos17=Smith|nome17=KW|apellíos18=Summers|nome18=RW|apellíos19=Walton|nome19=P|apellíos20=Wilson|nome20=JD|url=http://www.rspb.org.uk/Images/Predator%20Report_tcm9-177905.pdf|títulu=The predation of wild birds in the UK: a review of its conservation impact and management|revista=RSPB Research Report|númberu=2|allugamientu=Sandy|editorial=Royal Society for the Protection of Birds|añu=2007|isbn=978-1-905-60102-8|oclc=186414103|páxines=28-29}}</ref> En [[Suecia]] hebo tamién un aumentu de la población na década de 1970 cola prohibición de los plaguicides, yá qu'enantes esperimentara un descensu críticu dende 1950.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=P|apellíos=Widén|url=http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120813023040/http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf|fechaarchivu=13 d'agostu de 2012|títulu=How, and why, is the Goshawk (''Accipiter gentilis'') affected by modern forest management in Fennoscandia?|revista=Journal of Raptor Research|allugamientu=Hastings|editorial=The Raptor Research Foundation|volume=31|númberu=2|añu=1997|issn=0892-1016|oclc=196961729|páxines=107-113|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120813023040/http://elibrary.unm.edu/sora/jrr/v031n02/p00107-p00113.pdf|archivedate=2012-08-13|fechaaccesu=2015-11-12}}</ref> Na década de 1980 inda s'atopaba la presencia de [[diclorodifenildicloroetilenu]] o DDE (un productu tóxicu persistente de la degradación de DDT) en delles zones de los [[Países Baxos]], pero'l descensu nel númberu de puestes perdíes pola mor de la fraxilidá de los güevos na década de 1970 suxer, sicasí, un amenorgamientu na cantidá de los plaguicides usaos.<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome1=J|apellíos1=Burgersa|nome2=P|apellíos2=Opdama|nome3=G|apellíos3=Müskensa|nome4=Y|apellíos4=de Ruitera|títulu=Residue levels of DDE in eggs of Dutch Eurasian Sparrowhawks ''Accipiter nisus'' following the ban on DDT|revista=Environmental Pollution Series B, Chemical and Physical|allugamientu=Barking|editorial=Applied Science Publishers|volume=11|númberu=1|añu=1986|páxines=29-40|doi=10.1016/0143-148X(86)90030-3|issn=0143-1471}}</ref>

==== Enfrentamientos colos humanos ====
[[Archivu:Pheasant cock (phasianus colchicus).jpg|thumb|izquierda|El ferre podría ser vistu como una plaga por guardes de cotu qu'intenten asegurar los suficientes [[Phasianus colchicus|faisanes]] pa la próxima caza.]]
La especialización del ferre nel consumu d'aves conduxo al conflictu con ciertes actividaes humanes.<ref name="BTOGardenBirdwatch" /> Nel [[Sieglu XIX|sieglu {{versalita|xix}}]] describióse como «el gran enemigu de los pequeños [[cuadrúpedu|cuadrúpedos]] y aves, y [que] con frecuencia [ye] bien destructivu colos nuevos pitinos na corrolada mientres la temporada de reproducción»<ref name="Ernesti-Frustum">{{Cita llibru|idioma=en|editor=Society for the Diffusion of Useful Knowledge|url=https://books.google.com/books?id=dDWBv60IjYwC&pg=PA179#v=onepage&f=false|capítulu=Falconidæ|títulu=Ernesti-Frustum|serie=The Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge|volume=X|allugamientu=Londres|editorial=Charles Knight and Co|añu=1838|páxina=179|oclc=2041456}}</ref> o «bien devastador ente les perdices».<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=L|apellíos=Jenyns|títulu=A manual of British vertebrate animals|allugamientu=Cambridge|editorial=Pitt Press|añu=1835|oclc=12222801|páxina=86}}</ref> En 1851, {{esd|T. B. Johnson}} escribió pa los [[guarda de caza|guardes de caza]] británicos: «El nial d'esta ave tien de ser buscáu con dilixencia... y destruyíu, disparando primeru a los padres, si ye dable».<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=TB|apellíos=Johnson|url=https://books.google.com/books?id=mL6xzt7n2AMC&pg=PA65#v=onepage&q&f=false|títulu=The Gamekeeper's Directory: Containing Instructions for the Preservation of Game, Destruction of Vermin and the Prevention of Poaching, etc., etc.|serie=Johnson's gamekeeper|ubicación=Londres|editorial=Piper Brothers, and Co|añu=1851|isbn=978-1-905124-28-2|oclc=669189630|páxines=65-66}}</ref> En 1870 John Murray, de l'Asociación Británica pa la Meyora de la Ciencia, escribió: «El ferre ye quiciabes l'únicu enemigu real del guarda de caza; pero coles mesmes, ye dable que si'l bien y el mal que fizo [l'animal] fueren pesaos con xusticia, la balanza sería a favor del ferre, yá que la so presa favorita ye'l [[Columba palumbus|palombu bravu]], qu'agora ta estendiéndose de midida perxudicial escontra l'agricultura».<ref>{{cita publicación|idioma=en|nome=John|apellíos=Murray|títulu=Report of the Thirty-ninth Meeting of the British Association for the Advancement of Science|ubicación=Londres|editorial=British Association for the Advancement of Science|añu=1870|oclc=489257095}}</ref> 

Nos archivos parroquiales n'Aldworth ([[Berkshire]]) tiense constancia de remuneraciones por 106 tiestes de ferres, y coles mesmes taben faciendo esfuercios pa remanar la población d'otros paséridos.<ref name="Lovegrove2007">{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Lovegrove|nome=R|añu=2007|títulu=Silent fields: the long torne of a nation's wildlife|editorial=Oxford University Press|allugamientu=Oxford|páxines=132-134|isbn=0-19-852071-9|oclc=137240425}}</ref> Mientres el [[Sieglu XVIII|sieglu {{versalita|xviii}}]] la especie sufrió d'una fuerte persecución polos [[terrateniente]]s y guardes de caza n'Europa, pero esta aguantábase a los intentos d'erradicación. Por casu, nes propiedaes de [[Sandringham House|Sandringham]] ([[Norfolk]]), 1645 «ferres» fueron asesinaos ente 1938 y 1950, y otros 1115 ente 1919 y 1926 en Langwell y Sandside (dambes llocalidaes de [[Caithness]]).<ref name="Lovegrove2007" /> La población yera capaz de sustituyir rápido a les aves perdíes, y con una alta proporción d'aves non reproductores y non territoriales tamién podíen ocupar con facilidá territoriu vacante. Per otra parte, los [[guarda de cotu|guardes de cotu]] calteníen tantu l'hábitat de les aves de caza como'l del depredador (el ferre); los esfuercios por erradicar a los [[Accipiter gentilis|azores]] o les [[Martes martes|fuínes de papu mariellu]], dambos depredadores de les críes del ferre, pudieron beneficiar a esti postreru.<ref name="Holloway1996" /> La población aumentó cuando cesó la cacería, especialmente mientres la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y la [[Segunda Guerra Mundial]].<ref name="Cramp2004" /> Una investigación sobre los efeutos de los depredadores na población d'aves nel Reinu Xuníu desamarró'l discutiniu en 1998, al intensificar el conflictu ente los intereses de los [[ecoloxismu|proteutores de la naturaleza]] y los guardes de cotu. 

L'amenorgamientu de les poblaciones de dellos paseriformes británicos na década de 1960 coincidió con cambeos significativos nes práutiques agrícoles, pero tamién con un aumentu significativu nel númberu de ferres y [[Pica pica|pegues]].<ref name="Thomson1998">{{cita publicación|idioma=en|nome1=DL|apellíos1=Thomson|nome2=RE|apellíu2=Green|nome3=RD|apellíos3=Gregory|nome4=SR|apellíos4=Baillie|títulu=The widespread tornes of songbirds in rural Britain do not correlate with the spread of their avian predators|revista=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|ubicación=Londres|editorial=The [[Royal Society]]|volume=265|númberu=1410|día=7|mes=payares|añu=1998|páxines=2057-2062|pmc=1689492|doi=10.1098/rspb.1998.0540|issn=0962-8452|oclc=4662217100}}</ref> Cuando s'amenorgó la población de ferres cola llegada de los plaguicides organocloraos, nun hebo un aumentu significativu nes poblaciones de paseriformes; tamién un estudiu de les poblaciones de 13 especies de paseriformes, qu'añeraben nun monte de [[carbayu|carbayos]] de 16&nbsp;[[hectárea|ha]] en [[Surrey]] ente 1949 y 1979, atopó que nun esistíen diferencies significatives nestes poblaciones cuando los ferres s'ausentaben de los montes.<ref name="Gibbons2007" /> En 1998, otru estudiu británicu, qu'arrexuntara datos dende la década de 1960, llegó a la conclusión de que l'amenorgamientu de paseriformes nun taba rellacionada col aumentu de la depredación per parte de los ferres y pegues; cada añu reparábense cambeos asemeyaos nes bases de datos taxonómiques, tomáranse en cuenta depredadores o non.<ref name="Thomson1998" />

[[Archivu:Racing pigeon rataedl.jpg|thumb|El ferre ye responsable de la muerte de menos del unu per cientu de los palombos de carrera.]]Ye común que los [[colombofilia|colombicultores]] responsabilicen de les perdes nes [[carrera de palombos|carreres de palombos]] al ferre y el falcón,<ref name="CouncilMeeting" /> y solicitaron la erradicación o la caza d'estes aves de presa nes zones qu'arrodien los [[palombar (aves)|palombares]].<ref>{{cita publicación|idioma=en|títulu=RSPB Scotland Parliamentary Briefing: Sparrowhawks and Racing Pigeons|allugamientu=Edimburgu|editorial=Royal Society for the Protection of Birds|añu=2008}}</ref><ref>{{cita web|idioma=en|nome1=Adam|apellíos1=Lusher|nome2=Peter|apellíos2=Welbourn|url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1325928/Pigeon-lovers-pin-hopes-on-sequins-to-repel-predators.html|títulu=Pigeon lovers pin hopes on sequins to repel predators|periódicu=[[The Daily Telegraph]]|ubicación=Londres|editorial=Telegraph Media Group, Ltd|fecha=11 de marzu de 2001}}</ref> En 2004 los resultaos d'un estudiu lleváu a cabu mientres dos años n'Escocia, y en parte financiáu por [[Scottish Natural Heritage]], indiquen que se pierde'l 56&nbsp;% de los palombos cada añu, pero los ferres namái son responsables de siquier el 1&nbsp;% estes perdes, en comparanza col 2&nbsp;% calculáu pa los ferres pelegrinos.<ref>{{cita web|idioma=en|títulu=Report shows birds of prey take few pigeons|url=http://www.snh.org.uk/press/detail.asp?id=879|editorial=Scottish Natural Heritage|allugamientu=Inverness|serie=Press Releases|fechaaccesu=16 d'ochobre de 2012|fecha=26 d'abril de 2004}}</ref>

==== Estáu de caltenimientu ====
En 2009 envaloróse una población mundial de 1.5 millones de ferres con una [[área bioxeográfica|distribución xeográfica]] bien amplia. Magar nun s'analizaron los enclinos demográficos mundiales, la población paez ser estable, y l'estáu de caltenimientu de la especie ye de «[[especie so esmolición menor|esmolición menor]]» (LC) na [[Llista Colorada de la UICN]].<ref name="UICN" /> La subespecie ''A. n. granti'' ta inscrita nel Anexu I de la [[Directiva d'Aves]] y, por tanto, protexida pola [[Comisión Europea]]. Ello ye qu'esta subespecie tien una distribución pequeña y población amenorgada: unes 100 pareyes na islla de Madeira y 200 nes Canaries. Les principales amenaces son la recoyida illegal de güevos, la [[destrucción d'hábitat|degradación del hábitat]] y la [[Caza furtiva|caza furtivo]].<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/wildbirds/threatened/a/accipiter_nisus_granti_en.htm|títulu=Sparrowhawk (Canarian-Madeirian subspecies) ''Accipiter nisus granti''|editorial=Comisión Europea|ubicación=Bruxeles|fechaaccesu=28 de setiembre de 2012}}</ref> N'[[Irlanda]] ye l'ave de presa más común, inclusive añera cerca del centru de [[Dublín]]; pero les poblaciones noruegues y [[Albania|albaneses]] tán menguando. En munches partes d'Europa los granxeros disparen a los ferres que s'averen a les finques, anque baxu nivel de persecución nun afectó demasiáu a les poblaciones.<ref name="Génsbøl2008" />

=== Na cultura popular ===
==== Cetrería ====
El ferre común foi usáu na [[cetrería]] mientres sieglos. Los restos arqueolóxicos indiquen qu'en [[Mongolia]] yá se practicaba esti arte con fines militares alredor del añu [[1000 e.C.]]; les tribus del [[subcontinente indiu]] y el [[Turquestán]] adoptaron munches costumes de los mongoles, ente elles la cetrería.<ref name="AFCBF" /> Los [[viquingu|viquingos]] introducieron la cetrería y la doma del ferre nes tierres conquistaes del norte d'Europa.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíu=Martin|nome=Brian P|añu=1992|títulu=Birds of prey of the British Isles|allugamientu=Newton Abbot|editorial=David & Charles plc|páxina=132|isbn=0-7153-9782-6|oclc=26915425}}
</ref> Ciertos nobles, como [[Akbar|Akbar «el Grande»]], considerábala la so ave de presa favorita (nel [[Imperiu mogol]] conocíase como ''basha'').<ref>{{cita publicación|idioma=en|url=https://books.google.com/books?id=mlBOAAAAYAAJ|títulu=Country Life Illustrated|volume=3|ubicación=Londres|editorial=Hudson and Kearns|añu=1898|páxina=469|oclc=6535860}}</ref> A partir del sieglu {{versalita|ii}} los nobles diéron-y un nuevu usu: la cacería de preses.<ref name="AFCBF" /> Na Edá Media, namái se dexaba a la xente noble o distinguío criar ferres, y nos sos viaxes avezaben llevar dalgún consigo;<ref name="Bastús1830">{{Cita llibru|nome=Vicenç Joaquín|apellíos=Bastús i Carrera|capítulu=Ferre|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=Y-T-er9cotsC&pg=PA22|títulu=Diccionariu históricu enciclopédicu|volume=III|añu=1830|ubicación=Barcelona|editorial=D. A. Roca|páxina=22-23|oclc=892151200}}</ref> yera'l preferíu de les dames nobles o miembros de la realeza por cuenta del so pequeñu tamañu.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=Ruth A|apellíos=Johnston|añu=2011|capítulu=Hunting|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=h1s8K0_hCfoC&pg=PA384|títulu=All Things Medieval: An Encyclopedia of the Medieval World|volume=I|allugamientu=Santa Bárbara|editorial=Greenwood|isbn=978-0-313-36462-4|oclc=794992243|páxina=384}}</ref> Na Inglaterra del sieglu {{versalita|xvi}}, la práutica de la cetrería tuvo bien estendida ente la población, pos cualesquier podía dase'l lluxu de tener una ave de presa y el rangu social del dueñu disponía la especie que podía caltener: los [[sacerdote]]s, por casu, teníen ferres.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=Everett K|apellíos=Wilson|añu=1971|url=https://books.google.com/books?id=eLYwAAAAMAAJ|títulu=Sociology: rules, roles, and relationships|serie=The Dorsey series in anthropology and sociology|allugamientu=Homewood|editorial=Dorsey Press|oclc=127639|páxina=280}}</ref>{{refn|group=n.|El cuidu d'esta aves demandaba munchos recursos d'alcuerdu a la especie: asina, por casu, solo'l rei podía curiar un [[Falco rusticolus|gerifalte]], un [[earl]] a un [[Falco peregrinus|ferre pelegrín]], los [[yeoman|yeomen]] a un [[Accipiter gentilis|azor]], y los [[servidume|siervos]] podíen faese cargu d'un [[Falco tinnunculus|peñerina]].<ref>{{cita publicación|nome=AA|apellíu=Allen|añu=1918|url=http://archive.org/stream/pt1americanfore24natiuoft#page/359/mode/1up|títulu=The true hawks (families Buteonidae, Falconidae and Pandionidae)|revista=American Forests|ubicación=Washington D. C.|editorial=American Forestry Association|volume=24|páxines=357-361|issn=0002-8541}}</ref> }} El cetreru llamaba «mosquete»{{refn|group=n.|name="mosquete"|Dempués de la introducción de la [[pólvora]] n'Europa, esti vocablu pasó a designar un [[mosquete|arma de fueu]].<ref name="Cantù1856">{{Cita llibru|nome=Cesara|apellíos=Cantù|añu=1856|capítulu=La imprenta, la pólvora y otros inventos|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=c3znDXBpQUYC&pg=PA282|títulu=Époques XII, XIII, y XIV|serie=Historia universal|volume=4|ubicación=Madrid|editorial=Gaspar y Roig|oclc=627469405|páxina=282}}</ref> }} al ferre machu; esti términu remanez del [[francés antiguu]] ''moschet'' que de la mesma deriva del llatín ''musca'', que significa «[[mosca]]».<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Partridge|nome=Y|añu=1977|url=https://books.google.com/books?id=xA9dxrhfa5kC&pg=PA1980|títulu=Origins: An Etymological Dictionary of Modern English|editorial=Routledge|ubicación=Londres|páxina=1980|isbn=0-415-05077-4|oclc=437084455}}</ref>

Una tradición [[Xeorxa|xeorxana]] del sieglu {{versalita|v}} consiste n'usar ferres migrantes p'atrapar [[Coturnix coturnix|parpayueles]]: a los participantes conózse-yos como ''bazieri'' (pallabra [[idioma xeorxanu|xeorxana]] que significa «cetreros con ferres»), que pa 2007 había más de 500 cetreros rexistraos; estos cunten col so monumentu na ciudá de [[Poti]]. N'Irlanda los ferres tamién son populares ente los cetreros dende [[Irlanda celta|tiempos celtes]].<ref name="AFCBF">{{cita web|idioma=en|url=http://www.i-a-f.org/history.html|títulu=A Brief History of Falconry|editorial=International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120819001214/http://www.i-a-f.org/history.html|fechaarchivu=19 d'agostu de 2012|fechaaccesu=9 de xunetu de 2009}}</ref> Nel [[cabu Bon]] (Túnez) y en Turquía, miles d'estes aves son prindaes añalmente por cetreros y usaes pa cazar parpayueles migrantes. Magar son puestos en llibertá enantes del final de la temporada, munchos son reteníos por cuenta de la escasez de ferres migrantes.{{harvnp|del Fuexu|Elliott|Sargatal|1994|pp=92-93}}

El ferre, cuantimás el machu, ye consideráu «una de les aves cetreres más difíciles d'adomar», pero tamién ye descritu como «valerosu» y que pue ufiertar una cacería d'alta calidá».<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=Emma|apellíos=Ford|títulu=Falconry: Art and Practice|editorial=Cassell plc|ubicación=Londres|añu=1995|isbn=0-7137-2248-7|oclc=36345864|páxines=126-129}}</ref> Son afechos pa la captura de preses pequeñes, como'l [[Sturnus vulgaris|estornín pintu]] y el [[Turdus merula|ñerbatu]], pero tamién puen usase p'atrapar [[Anas crecca|zarcetes]], [[Pica pica|pegues]], [[Phasianus colchicus|faisanes]] y parpayueles.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=Philip|apellíos=Glasier|títulu=Falconry and Hawking|ubicación=Londres|editorial=BT Batsford Ltd|añu=1986|isbn=0-7134-5555-1|oclc=16000713|páxina=206}}</ref> Nel sieglu {{versalita|xix}} foi descritu como «la meyor ave de presa pa remanar al [[Crex crex|guión]] ([[Crex crex|''Crex crex'']])».<ref name="Ernesti-Frustum" /><ref>{{cita web|idioma=en|url=http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob4210.htm|títulu=BTO BirdFacts – Corncrake|obra=BirdFacts: profiles of birds occurring in Britain & Ireland|allugamientu=Thetford|editorial=British Trust for Ornithology|fechaaccesu=21 de payares de 2012}}</ref>

{{cita|[... La fema del ferre] puede sirvir tantu pel iviernu como pel branu, y [va poder] volar en toa mena de xuegos [de cacería], más que'l [[Falco|falcón]]. Si pel iviernu [la fema del] ferre ta en bones condiciones, va poder matar a la [[Pica pica|pega]], la [[Pyrrhocorax pyrrhocorax|graya picubermeya]], al [[Garrulus glandarius|glayu]], [[Scolopax rusticola|arcees]], [[Turdus|malvises]], [[Turdus merula|mierlos]], [[Turdus pilaris|paniegues]], y munches otres aves de la mesma naturaleza.|''Sportsman's Dictionary''.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Murray|nome=John|añu=1735|títulu=The Sportsman's Dictionary: or, The country gentleman's companion|volume=II|allugamientu=Londres|editorial=C. Hitch and C. Davis|oclc=4815241}}</ref> }}
{{imaxe múltiple|posición_tabla=center|direición=horizontal|anchu_total=500|semeya1=Akbar 1.jpg|anchu1=1708|alto1=2752|testu1=El ferre yera una de les aves de presa preferíes del emperador Akbar.|semeya2=Codex Manesse 069r Werner von Teufen.jpg|anchu2=977|alto2=1450|testu2=Tamién foi'l favoritu de los miembros de la realeza nel medievu.|semeya3=Georgian falconers with sparrowhawks.jpg|anchu3=770|alto3=492|testu3=Trés cetreros xeorxanos con un ferre.}}

==== Referencies culturales ====
Na [[mitoloxía xermana]], el ferre (conocíu como ''krahui'' o ''krahug'' nos cantares en [[idioma checu|checu]] antiguu) yera un páxaru sagráu, que vive nun xardín de dioses y pósase nes cañes d'un árbol de carbayu que crez na tumba d'un home asesináu.<ref name="Stallybrass2012">{{Cita llibru|idioma=en|nome=J|apellíos=Grimm|enllaceautor=Jacob Grimm|otros=James Steven Stallybrass (traductor)|url=https://books.google.com/books?id=64ZGOjCjmzAC&pg=PA675|títulu=Teutonic Mythology|volume=II|allugamientu=Cambridge|editorial=Cambridge University Press|añu=2012|isbn=978-1-108-04705-0|oclc=889946997|páxina=675}}</ref> Ente los griegos, taba consagráu al [[Helio|Sol]], del que yera un mensaxeru rápido y fiel. El ferre sirvía pa los [[Badagüeyu|badagüeyoss]] y yera unu de los símbolos de la diosa [[Juno (mitoloxía)|Juno]] porque tien la vista fixo y caltriante, según ella cuando taba tenida polos celu.<ref name="Bastús1830" /> Nel mitu de [[Filomela]] y [[Procne]], [[Aristóteles]] señala que [[Teréu]] tresformóse en [[Upupa epops|bubiella]], y tamién desplica que la bubiella yera una ave que sufría una [[metamorfosis (mitoloxía griega)|metamorfosis]] en ferre cola llegada de la primavera. Inclusive'l mitu de la bubiella d'Aristóteles pudo usase como referencia pal [[Cuculus canorus|cuquiellu]]; ello ye que ye probable qu'esistiera un mitu asemeyáu en que'l cuquiellu yera una pequeña ave de presa que sufría una metamorfosis asemeyada en ferre mientres l'iviernu.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Spence|nome=L|añu=1979|url=https://books.google.com/books?id=UZ4dbzhfkecC&pg=PA115|títulu=Minor Traditions of British Mythology|editorial=Ayer Publishing|allugamientu=Nueva York|páxina=115|isbn=0-405-08989-9}}</ref> Esiste una [[fábula]] atribuyida a [[Esopo]] na que'l cuquiellu entrúga-y la razón pola que les aves pequeñes lu refuguen, y Esopo respuénde-y qu'un día volveríase una ave de presa.<ref>{{cita web|idioma=fr|nome1=Michèle|apellíos1=Biraud|nome2=Evrard|apellíos2=Delbey|url=http://rursus.revues.org/45|títulu=Philomèle : Du mythe aitiologique au début du mythe littéraire|revista=Rursus|volume=1|añu=2006}}</ref> Nel «Cantar XXII» de la ''[[Ilíada]]'', [[Homero]] fai un [[símil]] ente dellos animales selvaxes y los [[héroe]]s en combate:
{{cita|Como nel monte'l ferre, que ye l'ave más llixera, llánzase con bon vuelu tres el cobarde palombu: ésti fuxe con trabancosos xiros y aquél síguilu de cerca, dando agudos gazníos y acometiéndola repitíes vegaes, porque'l so ánimu afála-y a coyelu: asina [[Aquiles|Aquileo]] volaba enardecíu y [[Héctor]] movía les llixeres rodíes fuxendo axorizáu en redol de la muralla de [[Troya]].<ref>[[Archivu:Wikisource-logo.svg|15px|link=]]&nbsp;{{Cita llibru|autor=[[Homero]]|nome-editor=L (trad.)|apellíu-editor=Segalá y Estalella|enllace-editor=Luis Segalá y Estalella|capítulu=[[:s:La Ilíada - Canto 22|Cap. XXII]]|títulu=[[Ilíada|La Ilíada]]|añu=1910|añu-orixinal={{esd|1260-1240 e.C.}}|ubicación=Barcelona|editorial=Montaner y Simón|oclc=17193931}}</ref>|''La Ilíada'' (1910). Traducíu por [[Luis Segalá y Estalella]].}}

[[Archivu:Mummiform Falcon with Inscribed Menat LACMA 50.4.19.jpg|thumb|Tanto ferres como azores [[momia|momificábense]] n'Hieracómpolis.]][[Archivu:Sparrowhawk in Japan.jpg|thumb|Un «Gloster Sparrowhawk», de la flota aérea xaponesa.]][[Claudio Eliano]] y [[Heródoto]] afirmaron que los [[Antiguu Exiptu|exipcios]] dedicaben esta ave a [[Horus]] (la tiesta d'esta deidá correspuende a la d'un ferre),{{refn|group=n.|La so madre [[Isis]] camudar en ferre y asitióse sobre'l cadabre del so hermanu [[Osiris]]; per mediu d'aleteos devolvió-y la vida. Horus nació de la unión sexual d'ellos dos (quiciabes una de les razones poles qu'él ye acomuñáu a munches especies d'aves de presa).<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=H|apellíos=Zimmer|enllaceautor=Heinrich Zimmer|nome-editor=A|apellíu-editor=Ortiz-Osés|otros=Compilación de testos de [[Carl Gustav Jung|C. G. Jung]], [[Walter F. Otto|W. F. Otto]], H. Zimmer, [[Pierre Hadot|P. Hadot]] y [[John Layard|J. Layard]]|capítulu=La madre india del mundu|títulu=Home y sentíu: Círculu Eranos III|url=https://books.google.com/books?id=xUYMYJkNnbgC&pg=PA79&dq=horus|serie=Autores, testos y temes (Hermeneusis)|volume=20|ubicación=Barcelona|editorial=Anthropos|páxina=79|añu=2004|isbn=9788-4-765-8683-9|oclc=433213233}}</ref><ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome-editor1=L|apellíu-editor1=Burnett|nome-editor2=S|apellíu-editor2=Bahun|nome-editor3=Roderick|apellíu-editor3=Main|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=PG5S2mM0BIEC&pg=PA182&dq=isis+sparrow-hawk|capítulu=Readings in myths and the imaginary. Sorrow and surprise: a reading of Théophile Gautier's sphinx complex|nome=Leon|apellíos=Burnett|títulu=Myth, Literature and the Unconscious|ubicación=Londres|editorial=Karnac Books Ltd|páxina=182|isbn=978-1-782-20002-4|oclc=859161486}}</ref> }} yá que pa ellos estes aves yeren les úniques que podíen volar a elevaos altores ensin fadia-yos la lluz del Sol;<ref>{{Cita llibru|autor=Claudio Eliano|nome-editor=José|apellíu-editor=Vara Donado|capítulu=Llibro X|títulu=Historia de los animales|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=_9MNT9D0CFoC&pg=PA398|serie=Akal/clásica:Clásicos griegos|volume=IV|allugamientu=Madrid|editorial=Akal D.L|isbn=978-8-476-00354-1|oclc=435117022|páxina=398}}</ref> el segundu autor diz qu'en [[Buto]] y [[Hermópolis Magna|Hermópolis]] soterraben [[momia|momies]] de ferres ya [[Threskiornithinae|ibis]] que morríen naturalmente.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome1=WW|apellíos1=How|nome2=J|apellíos2=Wells|añu=1961|url=https://books.google.com/books?id=fhB1AAAAIAAJ|títulu=A commentary on Herodotus, with introd. and appendixes, by W.W. How and J. Wells|allugamientu=Oxford|editorial=Clarendon Press|volume=I|páxina=200|oclc=56234891}}</ref> La ''[[Xeografía d'Estrabón|Xeografía]]'' d'[[Estrabón]], na descripción de les ciudaes cercanes a [[Tebas (Exiptu)|Tebas]], documenta que [[Hieracómpolis]] (en [[idioma griegu|griegu]]: Ἱεράκων πόλις) significaba «ciudá de los ferres»,<ref>{{cita web|idioma=en|autor=Estrabón|nome-editor1=HC|apellíu-editor1=Hamilton|nome-editor2=W|apellíu-editor2=Falconer|añu=1857|url=https://books.google.com/books?id=0cZfAAAAMAAJ&pg=PA263|capítulu=XVII: Egypt. Thebes|títulu=Geography|volume=III|allugamientu=Londres|editorial=H.G. Bohn|páxina=263|oclc=2940661}}</ref> quiciabes por cuenta de la veneración que-y daben los antiguos exipcios.<ref name="Bastús1830" /> Na Historia del xeque de la mano arrogante» (Nueches 868 a 873), de ''[[Alf layla wa-layla|Les mil y una nueches]]'', méntense los infortunios que-y produxo un ferre a Hassán el [[cordelería|cordeleru]]:
{{cita|[En faciendo les sos xeres habituales, Hassán empobinó pal [[zoco]] p'adquirir los sos comestibles.] Entamé por mercame una bona cantidá de cáñamu, que llevé a la mio tienda. Tres d'esto, como diba tiempu que nun viera yo carne na mio casa, fui a la carnicería y merqué una pala de corderu. Y entamé'l camín a casa pa llevar a la mio muyer aquella pala de corderu, con cuenta de que nos la guisase con tomates. Y de mano sentíame lleu cola allegría de los neños a la vista d'aquel manxar ensundiosu.

Pero ¡oh el mio señor! la mio presunción yera demasiáu bultable por que se quedara ensin castigu. Porque yo punxera na tiesta aquella pala, y caminaba moviendo enforma los brazos, col espíritu perdíu nos mios suaños de grandeza. Y entós, un ferre afamiáu llancióse a la pala de corderu, y primero que yo pudiera alzar los brazos o faer el menor movimientu, arrampuñóla, y tamién el turbante colo que contenía, y remontó'l vuelu llevándose la pala nel picu y el turbante nes garres.

Y al ver aquello, púnxime a llanzar berros tan desaforaos, que los homes, muyeres y neños de la vecindá trescaláronse y xuntaron los sos berros a los míos p'asustar al lladrón y facelu soltar la so presa. Pero en cuenta de producir esti efeutu, los nuesos berros nun fixeron más qu'escitar al ferre a acelerar el movimientu de les sos ales. Y llueu sumió nos aires cola mio facienda y la mio suerte.<ref>[[Archivu:Wikisource-logo.svg|15px|link=]]&nbsp;{{Cita llibru|autor=Anónimu|nome-editor1=V (adapt.)|apellíu-editor1=Blasco Ibáñez|enllace-editor1=Vicente Blasco Ibáñez|nome-editor2=JC (trad.)|apellíu-editor2=Mardrús|enllace-editor2=J. C. Mardrus|nome-editor3=Y (pr.)|apellíu-editor3=Gómez Carrillo|enllace-editor3=Enrique Gómez Carrillo|serie=Llibros célebres españoles y estranxeros|capítulu=[[:s:Les mil y una nueches:838|Tomu V]]|títulu=[[Les mil y una nueches]]|añu=1916|añu-orixinal=?|allugamientu=Valencia|editorial=Prometeo|oclc=434240386}}</ref>|''Les mil y una nueches'' (1916). Traducíu por [[Vicente Blasco Ibáñez]].}}

[[Archivu:Accipiter nisus 2014 Russian Korea.jpg|thumb|Sellu emitíu pol serviciu postal de la [[Rusia|Federación de Rusia]] y la [[Corea del Norte|República Popular Democrática de Corea]].]]Los cetreros medievales llamaben «[[mosquete]]» al ferre machu por cuenta del so tamañu pequeñu,<ref name="Cantù1856" />{{refn|group=n.|name="mosquete"|}} pero siglos dempués usóse esa pallabra pa nomar a una clase de [[ballesta]]<ref name="Cocker2005" /> y, más tarde, un pequeñu [[cañón (artillería)|cañón]].<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíos1=Stone|nome1=GC|apellíos2=LaRocca|nome2=DJ|añu=1999|capítulu=Musket, musquet|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=J5PgapzD6FoC&pg=PA461|títulu=A Glossary of the Construction, Decoration, and Use of Arms and Armor in All Countries and in All Times|editorial=Courier Dover Publications|allugamientu=Mineola|páxina=461|isbn=0-486-40726-8|oclc=42038167}}</ref> [[William Shakespeare|Shakespeare]] usó esti términu n'unu de los diálogos de ''[[Les allegres comadres de Windsor]]'', usando orixinalmente la fórmula ''eyas musket'' que nesti contestu significaría «mozu lleu» (lliteralmente) o «chiquitín» (en delles traducciones)<ref>{{cita llibru|nome-editor1=JA (trad.)|apellíu-editor1=Márquez|nome-editor2=Antonio (pr.)|apellíu-editor2=Ballesteros|nome=William|apellíos=Shakespeare|añu=2004|capítulu=Actu III, Escena III|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=3gF5Y1qfqIUC&pg=PA174&q=chiquitín|títulu=Suaño d'una nueche de branu; Les allegres comadres de Windsor|volume=222|edición=Novena|ubicación=Madrid|editorial=Edaf|isbn=84-414-0280-9|oclc=55593435|páxina=174}}</ref> por analoxía col ferre pitucu, que n'inglés conozse como ''eyas''.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|apellíos=Harting|nome=James Edmund|añu=1965|añu-orixinal=1871|títulu=The Birds of Shakespeare, or the Ornithology of Shakespeare Critically Examined, Explained and Illustrated|ubicación=Chicago|editorial=Argonaut Inc|oclc=353193|páxines=74-75}}</ref> Unu de los modelos d'[[avión de caza|aviones caza]] de Gloster Aircraft Company (fabricante d'aviones del Reinu Xuníu, agora desapaecíu) foi nomáu Gloster Sparrowhawk<ref name="Cocker2005" /> (''sparrowhawk'' ye'l nome n'inglés del ferre). Una composición del [[poeta gallardoniáu]] [[Ted Hughes]] lleva'l mesmu nome de l'ave (''Sparrow Hawk''),<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=T|apellíos=Gifford|url=https://books.google.com/books?id=EVwa4P1KqlEC&pg=PA61|títulu=Ted Hughes|serie=Routledge guides to literature|editorial=Taylor and Francis|ubicación=Londres|añu=2009|isbn=0-415-31189-6|oclc=212849884|páxina=61}}</ref> [[Alfred Tennyson]] escribió dellos versos sobre esta especie,<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome1=Josephine|apellíos1=Addison|nome2=Cherry|apellíos2=Hillhouse|títulu=Treasury of Bird Lore|ubicación=Londres|editorial=Andre Deutsch Limited|añu=1998|isbn=0-233-99435-1|oclc=42294800|páxines=122-124}}</ref> y n'unu de los temes nel llibru ''[[Demian]]'' (1919), de [[Hermann Hesse]], méntase al ave.<ref>{{Cita llibru|idioma=en|nome=William Morris|apellíos=Crooke|títulu=Mysticism as Modernity: Nationalism and the Irrational in Hermann Hesse, Robert Musil and Max Frisch|capítulu=Mysticism as National Depression: Hermann Hesse's ''Demian''|urlcapítulu=https://books.google.com/books?id=RIFFG1wi88cC&pg=PA63|serie=Studies in modern German literature|volume=107|allugamientu=Oxford|editorial=Peter Lang|issn=0888-3904|isbn=978-3-039-10579-3|oclc=226281402|páxina=63}}</ref> Tamién foi representáu nos [[sellu postal|sellos postales]].<ref>{{cita web|idioma=en|url=http://www.bird-stamps.org/cspecies/3013100.htm|títulu=Eurasian Sparrowhawk Stamps|editorial=Bird Stamps|fechaaccesu=14 de xineru de 2013}}</ref>

== Fontes ==
=== Notes ===
{{llistaref|group=n.}}
=== Referencies ===
{{llistaref|3}}
=== Bibliografía consultada ===
* {{Cita llibru |idioma=en |nome1=Josep |apellíos1=del Fuexu |nome2=Andrew |apellíos2=Elliott |nome3=Jordi |apellíos3=Sargatal |serie=Handbook of the Birds of the World |volume=2 |títulu= New World Vultures to Guineafowl |editorial=[[Lynx Edicions]] |ubicación=Barcelona |añu=1994 |isbn=84-87334-15-6 |oclc=32605607 }}
* {{Cita llibru |idioma=en |nome=Ian |apellíos=Newton |url=https://books.google.com/books?id=o39GNew_ZVwC |títulu=The Sparrowhawk |allugamientu=Calton |editorial=T & A.D. Poyser |añu=1986 |isbn=0-85661-041-0 |oclc=17879358 }}
* {{Cita llibru|idioma=fr|nome=Lars|apellíos=Svensson|otros=Guilhem Lesaffre y Benoît Paepegaey (traductores), Killian Mullarney y Dan Zetterström (ilustrador)|títulu=Le guide ornitho : Le guide Le plus complet des oiseaux d'Europe, d'Afrique du Nord et du Moyen Orient : 900 espèces|serie=
-yos Guides du Naturaliste|editorial=Delachaux et Niestlé|allugamientu=Lausana|mes=agostu|añu=2010|oclc=708359582|isbn=978-2-603-01695-4}}

=== Bibliografía adicional ===
* {{Cita llibru|idioma=fr|nome=Guy|apellíos=Joncour|títulu=L'épervier d'Europe : étude d'une population en basse Bretagne|editorial=Fonds d'Intervention pour les Rapaces|allugamientu=La Garenne-Colombes|añu=1986|isbn=978-2-950-06161-4}}
*{{cita web|url=http://news.sciencemag.org/2007/04/kill-songbird|títulu=To Kill a Songbird|fecha=24 d'abril de 2007|serie=Environment|obra=[[Science]]|editorial=[[Asociación d'Estaos Xuníos pa la Meyora de la Ciencia]]|allugamientu={{esd|Washington D. C.}}|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015}}

== Enllaces esternos ==
{{wikispecies}}
{{commons}}
* [https://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/22695624 Ficha] de la [[UICN]] {{n'idioma|en}}.
* {{ITIS|id=175333|taxón={{PAGENAME}}}}
* [http://www.catalogueoflife.org/col/search/scientific/genus/Accipiter/species/nisus/match/1/match/1 ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151008045232/http://www.catalogueoflife.org/col/search/scientific/genus/Accipiter/species/nisus/match/1/match/1 |date=2015-10-08 }} en [[Catalogue of Life]] {{n'idioma|en}}.
* [http://tolweb.org/Accipiter+nisus Ficha] del [[Proyeutu Web del Árbol de la vida]] {{n'idioma|en}}.
* [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Accipiter_nisus.html Ficha] n'Animal Diversity Web {{n'idioma|en}}.
* [[CITES]]: [http://cites.application.developpement-durable.gouv.fr/viewtaxon.do?id=2418 taxon ''{{PAGENAME}}''] {{n'idioma|fr}}. [http://www.speciesplus.net/#/taxon_concepts/5629/llegal Species ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] y la [http://www.speciesplus.net/#/taxon_concepts/5629/distribution distribución] {{n'idioma|en}}.
* [http://www.ubio.org/browser/details.php?namebankID=6996815 ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] en uBio {{n'idioma|en}}.
* [http://www.faunaeur.org/full_results.php?id=96716 Ficha] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151016131552/http://www.faunaeur.org/full_results.php?id=96716 |date=2015-10-16 }} en [[Fauna Europaea]] {{n'idioma|en}}.
* [http://fossilworks.org/bridge.pl?action=taxonInfo&is_real_user=1&taxon_non=94493 Ficha] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929114501/http://fossilworks.org/bridge.pl?action=taxonInfo&is_real_user=1&taxon_non=94493 |date=2020-09-29 }} de la [[Base de datos Paleobiológica|base de datos Paleobiológica]] {{n'idioma|en}}.
* [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?lin=s&p=has_linkout&id=211598 Ficha] del [[Centru Nacional pa la Información Bioteunolóxica]] {{n'idioma|en}}.
* [http://ibc.lynxeds.com/species/eurasian-sparrowhawk-accipiter-nisus Videos, semeyes y grabaciones sonores] n'Internet Bird Collection {{n'idioma|en}}.
* [http://www.oiseaux.net/oiseaux/epervier.d.europe.html ''{{PAGENAME}}'' (Linnaeus, 1758)] en Oiseaux.net. {{n'idioma|fr}}.
*{{cita web|títulu=Ferre Común (''Accipiter nisus'') • (Linnaeus, 1758)|url=http://www.xeno-canto.org/species/Accipiter-nisus|obra=xeno-canto|editorial=Naturalis Biodiversity Center|allugamientu=[[Leiden]]|fechaaccesu=28 de xunetu de 2015}}
* Javier Blasco-Zumeta y Gerd-Michael Heinze. «[http://aulaenred.ibercaja.es/wp-content/uploads/118_Accipiter_nisus.pdf Identificación de sexos y edaes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160322023616/http://aulaenred.ibercaja.es/wp-content/uploads/118_Accipiter_nisus.pdf |date=2016-03-22 }}» en ''Atles d'Identificación de les Aves d'Aragón''.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Accipiter|nisus]]
[[Categoría:Aves migratories]]
[[Categoría:Aves del Paleárticu]]
[[Categoría:Animales descritos por Linnaeus]]
[[Categoría:Animales descritos en 1758]]